الصّراح من الصّحاح؛ فرهنگ واژگان تازی به فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها

فرهنگ‌نويسي که در قاموس انديشة اسلامي، کاري بسيار ارزنده و به شدت مورد نياز بود، مورد توجّه و اقبال حاکمان و دانشمندان مسلمان قرار گرفت؛ اما فرهنگ‌نويسان بزرگي چون ازهري هروي با نگارش تهذيب اللغه، ابن‌دريد با تأليف جمهره‌اللغه، ابوعلي قالي با نگارش البارع في‌اللغه، ابراهيم اسحاق فارابي (دايي جوهري) با تأليف ديوان الادب، صاحب بن عباد طالقاني با تأليف المحيط و ابن فارس با نگارش والمجمل و مقاييس اللغه در کنار جوهري همه ايراني هستند و بنابراين نقش ايرانيان در ارتقاء و تعالي زبان عربي بي‌همتاست. ابن‌خلدون اين بي‌همتايي را در مقدمه مشهور کتاب العبر خود چنين شرح مي‌دهد: «پس علوم هم از آيين‌هاي شهرياران به شمار مي‌رفت و عرب از آنها و بازار رايج آنها دور بود و در آن عهد مردم شهري عبارت از عجمان (ايرانيان) يا کساني مشابه و نظاير آنان بودند از قبيل موالي و اهالي شهرهاي بزرگي که در آن روزگار در تمدن و کيفيات آن مانند: صنايع و پيشه‌ها از ايرانيان تبعيت مي‌کردند چه ايرانيان به علت تمدن راسخي که از آغاز تشکيل دولت فارس داشته‌اند بر اين امور استوارتر و تواناتر بودند، چنانکه صاحب صناعت نحو سيبويه و پس از او فارسي و به دنبال آنان زجاج بود و همه آنان از لحاظ نژاد ايراني به شمار مي‌رفتند، ليکن تربيت آنان در محيط زبان عربي بود و آنان زبان را در مهد تربيت آميزش با عرب آموختند و آن را به صورت قوانين و فني درآوردند که آيندگان از آن بهره‌مند شوند. همچنين بيشتر دانندگان حديث که آنها را براي اهل اسلام حفظ کرده بودند ايراني بودند يا از لحاظ زبان و مهد تربيت، ايراني به شمار مي‌رفتند [زيرا فنون در عراق و نواحي نزديک آن توسعه يافته بود] و همه عالمان اصول فقه چنانکه مي‌داني و هم کليه علماي علم کلام و همچنين بيشتر مفسران ايراني بودند و به جز ايرانيان کسي به حفظ و تدوين علم قيام نکرد و از اين رو مصداق گفتار پيامبر (ص) پديد آمد که فرمود: «اگر دانش بر گردن آسمان درآويزد قومي از مردم فارس بدان نائل مي‌آيند و آن را به دست مي‌آورند».

کتاب صراح اللغه يا الصُراح من الصحاح ابوالفضل اثر محمد بن ‌عمر بن خالد مشهور به جمال قَرشي،‎ ‎دانشمند ترکستاني متولد 628 هـ. ق در شهر الماليغ (الما آتاي کنوني) و متوفاي دهه اول قرن هشتم بين سال‌هاي 705 تا 710 هجري است.

صراح در لغت به معناي وجه و بخش خالص هر چيز و در اين‌جا به معناي وجه خالص، پاک، غير مشوب و پاکيزه لغات است. اين کتاب در اصل ترجمة فارسي کتاب «الصحاح» جوهري است که عنوان کامل آن الصحاح (تاج ‌اللغه و صحاح العربيه) است. صحاح توسط اسماعيل بن حماد جوهري فارابي تأليف و به ابومنصور عبدالرحيم بن محمد بيشکي تقديم شد. جوهري که همچون فارابيِ بزرگ، کنيه ابونصر دارد و متولد فاراب است، در سال 340 هـ. ق به دنيا آمد و در عراق نزد ابوسعيد سيرافي و ابوعلي فارسي تعليم يافت و سپس براي ايجاد ارتباط با عرب اصيل و خالص (به تعبير خود او در مقدمه صحاح) به ميان قبايل «ربيعه و مضر» رفت. اين سفر، وي را با عمق و ريشه لغات عربي در فرهنگ بومي و اصيل عرب آشنا نمود و شايد جمال قَرشي که کتاب صحاح او را به الصراح من الصحاح يا صراح اللغه برگرداند، در انتخاب اين عنوان متأثر از مقدمه جوهري در صحاح بود که عربي اصيل و خالص را در قبايل عرب جستجو کرد و نه صرفاً در فرهنگنامه‌ها و کتب لغت. (شايد هم غيرمشوب دانستن الصُراحِ خود در قياس با الصحاح!)‏.