کتاب صورة الأرض من جغرافیة بطلیموس في «المدن و الجبال و البحار و الجزائر و الأنهار»: تفاوت میان نسخه‌ها

| پیش از =  

}}

درباره متن کتاب و زمان تألیف آن اختلاف است؛ «ابوالفداء» از کتاب خوارزمی با عنوان «رسم الربع المعمور» یاد می‌کند و آن را منسوب به بطلمیوس می‌داند که برای مأمون به عربی ترجمه شده است، اما «بارتولد» (1930-1869م) بر این باور است که چون در کتاب از شهر «سُرّ مَن رأی» (سامره) پایتخت عهد «معتصم» یاد شده است، تألیف آن پس از مأمون انجام شده است. این کتاب که مانند دیگر تألیفات خوارزمی وضع نامناسبی دارد، در کتابخانه قاهره پیدا شد و سپس به کتابخانه استراسبورگ منتقل گردید. به‌جز مقاله یا فصل‌های اول و هشتم کتاب، دیگر فصول از دوم تا هفتم مبتنی بر تقسیمات جغرافیایی و کاملاً خلاف تقسیمات بطلمیوسی است. بطلمیوس از ۲۱ منطقه بحث کرده، ولی اثر خوارزمی مبتنی بر ۷ اقلیم است. یا اینکه، یونانیان به پیروی از بطلمیوس طول دریای مدیترانه را °۶۲ دانستند، درحالی‌که خوارزمی این محاسبه را به °۴۲ کاهش داده است. از این نکته‌ها چنین برمی‌آید که «صورة الأرض» خوارزمی، ترجمه دقیق مجسطی بطلمیوس نیست، بلکه متن دست‌کاری‌شده کتاب «المدخل إلی الجغرافيا» و کتاب مستقلی است. خوارزمی برخلاف معمول، اقلیم‌های هفت‌گانه را بر پایه درجات عرض تقسیم کرد. او در تدارک نقشه نیز مبتکر بزرگی بود. «صورة الأرض» به گمان برخی محققان بر اساس نقشه‌ای از جهان و نیز نقشه‌هایی از ۷ اقلیم تألیف شده است. متأسفانه این نقشه‌ها به دست نیامده است. در نسخه خطی استراسبورگ فقط چهار نقشه از جزیره جوهر، دریاها و دیگر نواحی رود نیل و دریای آزوف باقی مانده است<ref>ر.ک: عنایت‌الله رضا، ج18، ص245-244</ref>‏.

نظریه تقسیم جهان به هفت اقلیم از طریق ترجمه المجسطی و دیگر آثار بطلمیوس به جغرافی‌دانان اسلامی رسیده است. نخستین جغرافی‌دان مسلمان که این روش تقسیم‌بندی را برگزید، خوارزمی بود. او در «صورة ‌الأرض» ربع مسکون را بر اساس طول نسبی شب و روز یا میل خورشید نسبت به خط استوا، به ۷ قسمت مستطیل‌شکل و موازی با خط استوا تقسیم کرد که یکی پس‌ از دیگری، میان خط استوا و شمالی‌ترین عرض جغرافیایی که در نظر او قابل‌ سکونت بشمار می‌رفت، جای داشتند. خوارزمی آغاز اقلیم اول را که جنوبی‌ترین اقالیم بود، خط استوا و پایان آن را عرض °۱۶ و ´۲۴ شمالی دانسته و ازآن‌پس، پهنای اقالیم را به‌تدریج تقلیل داده بود، تا اینکه در اقلیم هفتم به °۳ عرض جغرافیایی محدود می‌گردید<ref>ر.ک: گنجی، محمدحسن، ج9، ص681-680</ref>‏.

==پانویس ==