الرعاية في علم الدراية: تفاوت میان نسخه‌ها

'''الرعایة فی علم الدرایة'''، زین‌الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی (911-966ق)، معروف به شهید ثانی، این اثر با پژوهش و پاورقی‌های عبدالحسین محمدعلی بقّال(متولد 1315ش) و مقدمه کوتاهی از آیت‌الله مرعشی نجفی (1376-1269ش) منتشر شده است.<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص15-9</ref>‏

درباره تألیف‌های شهید  ثانی بنابر مشهور گفته می‎شود که او با آثار سه‌گانه‌اش آغازگر جریان درایه‌نگاری در شیعه بوده است (هرچند، نمی‌توان وی را به قطع، نخستین مؤلف شیعی در این دانش شمرد). کتاب غُنیةُالقاصِدین فی مَعرِفَة اصطلاحاتِ المُحَدّثین در میان آثار سه گانه او، نخستین اثرش در دانش درایه است.

شهید ثانی کتابی مختصر و موجز با نام البدایة فی علم الدرایة تألیف کرده و شرحی مَزْجی بر آن نگاشته بوده که در منابع از آن با عنوان‌های گوناگونی مانند شرح بدایة الدرایة -که باید ناظر به وصف کتاب باشد نه نام آن-، شرحُ البدایة فی علم الدِّرایة، الرعایة فی شرح الدرایة، الرعایة فی شرح بدایة الدرایة و الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایة یاد شده است. شهید ثانی، خود در اجازه‌ای که به ابن فَهْد حِلّی (متوفی 841ق) داده، از آن با عنوان «الرعایة فی علم الدرایة» و فرزندش، صاحب معالم (متوفی 1011ق) از این کتاب با عنوان «الرعایة» نام برده‌اند. در نسخه‌ها و چاپ‌های در دسترس کتاب، چنان که مرسوم است، مؤلف عنوان خاصی برای این شرح ذکر نکرده است. او این شرح را در 959ق نوشته است.

شهید ثانی مباحث خود را در این اثر (در یک مقدمه و چهار باب) این‎گونه ارائه داده است: او در مقدمه ضمن بیان شش مسئله، اصول دانش درایه و اصطلاح‌های آن را توضیح داده است.

شهید ثانی در نگارش الرعایة به آثار و آرای حدیث‌شناسان شیعی توجه داشته، اما بیشتر بر آرای درایه‌نگاران اهل سنّت تکیه کرده است<ref>ر.ک: باقری، حمید، ص152-150</ref>‏؛ او دیدگاه‌های سیدمرتضی‏، شیخ طوسی‏، ابن ادریس حلّی‏، محقق حلّی، علامه حلّی و شهید اول را در الرعایة نقل کرده و گاهی آن‌ها را توضیح داده و گاهی نقد کرده است. حرّ عاملی، افندی، محسن امین و خویی آشکارا از تأثر و استفاده شهید ثانی از دستاوردهای اهل سنّت در زمینه درایة الحدیث سخن گفته‌اند؛<ref>ر.ک: باقری، حمید، همان</ref>‏

شهید ثانی در موارد متعدد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص56و96و141و142</ref>‏به آرا و دیدگاه‌های اهل سنّت و تفاوت‌های آن با آرای شیعه اشاره کرده است. ذکر برخی موضوعات و اصطلاح‌های حدیثی همچون صحابه، تابعین و مُخَضرمین که در سنّت حدیثی شیعه جایگاه چندانی ندارند،<ref>ر.ک: همان، ص348-338</ref>‏نشانۀ دیگری از اثرپذیری شهید ثانی از سنّت حدیثی اهل سنّت است. افزون براین، او جز منبع اصلی‌ای که آن را اساس کتاب خود قرار داده است، به نقل مطالبی از برخی عالمان اهل سنّت همچون عُقَیلی (متوفی 322ق)<ref>ر.ک: همان، ص160</ref>‏و کتاب المحصول فخررازی (متوفی 606ق)<ref>ر.ک: همان، ص139</ref>‏پرداخته است. غلامحسین قیصریه‌ها بر این باور است که هرچه را شهید ثانی با لفظ «قیل» در شرح البدایة آورده، گفته‌ها و دیدگاه‌های اهل سنّت است.

در باب منبع اصلی شهید اختلاف نظر است. قیصریه‌ها به‌طور خاص، به بهره‌گیری شهید ثانی از کتاب «معرفة انواع علوم الحدیث» مشهور به «مقدمه ابن صلاح شهرزوری» اشاره کرده است که این سخن با اندک مقایسه‌ای میان این دو اثر تأیید می‌شود.<ref>ر.ک: باقری، حمید، همان</ref>‏شهید ثانی در مواردی ‏اقوال و دیدگاه‌های ابن صلاح را نقل کرده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص67و326</ref> به‌علاوه، میان برخی عبارت‌های الرعایة با مقدمه ابن صلاح همگونی‌هایی دیده می‌شود؛ مثلاً، شباهت عبارت شهید ثانی و ابن صلاح در اهمیت و تعریف حدیث معلّل و راه‌های کشف آن. افزون براین، پیروی وی از ترتیب مطالب مقدمه ابن صلاح نیز درخور ملاحظه است. شهیدثانی همچون ابن صلاح با بیان معنای اصطلاح‌های دانش درایه و تقسیمات مختلف حدیث، سخن را آغاز کرده و در ادامه، به ترتیب در ابواب بعدی، از شرایط راوی، آداب تحمّل حدیث و طرق آن سخن گفته و بحث خود را با اشاره به طبقات و گونه‌های حدیث به اعتبار راوی و مروی‌عنه به پایان برده است، تنها با این تفاوت که مبحث‌ها در مقدمه ابن صلاح اندکی گسترده‌تر از الرعایة شهید ثانی است. البته این احتمال نیز هست که شهیدثانی از کتاب الخلاصة فی اصول الحدیث حسین بن محمد طیبی که درواقع، به گفته خود طیبی تلخیص کتاب ابن صلاح است، بهره برده باشد.

تأثیر مستقیم شهید ثانی بر درایه‌نگاران شیعۀ پس از خود به خوبی مشهود است. بنا بر یک نظر، کتاب وصول الاخیار شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی (متوفی 984ق)، شاگرد شهید ثانی، درواقع بیان اجتهادی مطالب اوست و به روشنی، ناظر به دیدگاه‌های شهیدثانی در درایه است، صاحب معالم، فرزند شهیدثانی، در مُنتقی الجُمان، شیخ بهائی (متوفی 1031ق) در الوجیزة فی علم الدرایة، میرداماد (متوفی 1041ق) در الرواشح السماویة، حاج ملاعلی کنی (متوفی 1306ق) در توضیح المقال و شیخ عبداللّه مامقانی (متوفی 1351ق) در مِقباس الهدایة در زمره درایه‌نگارانی‌اند که در چینش و بیان مطالب از شهیدثانی اثر پذیرفته اند.<ref>ر.ک: باقری، حمید، همان</ref>‏