قيام الدولة الزيدية في اليمن «280-298ق/ 893-911م»: تفاوت میان نسخه‌ها

در فصل اول، به اوضاع سياسى در يمن پيش از برپايى دولت زيدى پرداخته شده است. نويسنده ابتدا گزارشى از واليان عباسى را عرضه كرده كه چگونه يكى پس از ديگرى به حكومت يمن دست يافتند و بر اثر بى‌لياقتى و سوء مديريت آنان، يمن دستخوش پراكندگى و تفرقه شد. سپس از پيدايى حكومت‌هاى محلى مستقل در يمن سخن گفته و به تشريح برپايى دولت بنى‌زياد در زبيد و دولت بنى‌يعفر در شبام و كوكبان پرداخته است و درباره اوضاع داخلى اين دولت كوچك و نيز عوامل سستى و جدايى كه در هريك از اين دو دولت رخنه كرد، توضيح داده و سرانجام، فصل را با شرح گسترش دعوت اسماعيليه در شهرهاى يمن به پايان برده است (مقدمه مؤلف، ص 5؛ دولت زيديه در يمن، ص9).

فصل دوم به مطالعه درباره دولت بنى‌رسّى در صعده اختصاص يافته است. نويسنده در اين فصل، ابتدا اوضاع داخلى و خارجى يمن را كه زمينه‌ساز ورود امام زيديه هادى بن حسين به اين سرزمين شد، به بحث گذاشته و سپس از سياست هادى در محكم كردن قدرت در صعده، نشر دعوت، پيوستن بسيارى از قبايل صعده به وى و مقابله با شورش قبايل مخالف، سخن به ميان آورده است؛ همچنانكه به گسترش نفوذ هادى به صفا و پيروزى او بر اسعد بن ابى يعفر كه با طراحى نقشه‌هاى ابوالقاهيه همدانى عملى شد، اهتمام ورزيده و سپس به گسترش نفوذ حاكميت هادى به سمت جنوب يمن پرداخته است (همان).

در فصل سوم، به موضع‌گيرى قدرت‌هاى محلى يمن در برابر برپايى دولت زيديه اختصاص يافته است. نويسنده در اين فصل، از موضع خلافت عباسى در برابر دولت زيدى و مشكلات دربار خلافت كه مانع از ارسال نيروهاى كمكى براى مردم يمن شد، سخن گفته و بيان كرده است كه چگونه قدرت‌هاى محلى در يمن نقش برجسته‌اى در مقابله با دولت زيدى ايفا كردند؛ مانند بنى يعفر و وابسته آنان يعنى آل طريف كه براى حفظ حكومت خود، به جنگ هادى رفتند. همچنين جايگاه دعوت اسماعيليه در يمن و شرايطى كه به پيروزى آن كمك كرد مورد توجه نگارنده بوده است و سپس از درگيرى ميان اسماعيليان و زيديان براى تصاحب امامت و حكومت و مبارزه هادى با آنان سخن رفته است (مقدمه مؤلف، ص 6؛ دولت زيديه در يمن، ص 9-10).

فصل چهارم، شامل مذهب زيدى در يمن و موضع مذاهب اسلامى در برابر آن است. در اين فصل، به مذهب زيدى كه زيد بن على آن را بنيان گذاشت و امام هادى بن حسين آن را در يمن تبليغ كرد، پرداخته شده و مبانى اصلى اين مذهب و پيوند آن با ديگر مكاتب فقهى و كلامى، تبيين شده و همچنين به ديدگاه‌هاى ويژه امام هادى در موضوع امامت و نوآورى‌هاى او در مذهب زيدى عنايت شده است. در پايان، به اختصار از مذاهب اهل سنت رايج در يمن و موضع آنان در برابر مذهب زيدى سخن گفته شده است (همان؛ همان، ص10).

نويسنده همچنين به دعوت اسماعيليه و موضع آن در قبال مذهب زيدى توجه داشته و توضيح داده است كه چگونه دعوت اسماعيليه پس از پيروزى على بن فضل، رئيس اسماعيليه، بر دولت‌هاى كوچك سنّى و رهبران منطقه‌اى به تهديدى جدّى و مستقيم براى دولت زيدى تبديل شد و جز دولت زيدى مخالف ديگرى جلودار اسماعيليان نبود؛ از اين‌رو نبردها ميان اين دو گروه درگرفت. امام هادى توانست مرزهاى حكومت خود را پاس دارد. پس از وفاتش، مذهب زيدى هادوى همچنان گسترش يافت و در دولت زيدى سيطره داشت (همان).

در پايان به اين نكته اشاره شده است كه دورى يمن از مركز خلافت عباسى و گرايش يمنيان به تشيع در توجه علويان انقلابى به يمن تأثير داشت. برخى از ايشان به يمن آمدند و دعوتشان مورد استقبال بعضى از قبايل واقع شد. سياست خليفگان عباسى از عهد خليفه مأمون (198- 218 ق/ 813- 833 م) در عزل و نصب واليان در يمن تأثير مستقيمى در بى‌ثباتى امور داشت. همچنين ستمگرى و بى‌كفايتى واليان عباسى حسّ كينه‌توزى و نفرت يمنيان را برانگيخت و بسيارى از آنان به جنبش‌هاى استقلال‌طلبانه و مخالف عباسيان پيوستند، جنبش‌هايى كه گمشده خود را در رهايى و نجات از دست واليان ظالم مى‌جستند. مأمون با دريافت خبر ناامنى و گسترش دعوت شيعى در يمن سرپرستى منطقه تهامه را به محمد بن زياد سپرد تا قيام‌هاى علويان را سركوب كند اما چندى بعد ابن زياد دولتى مستقل تأسيس كرد و زبيد را مركز حكومت خود قرار داد با اين همه پيوند خود را با خلافت عباسى حفظ كرد (متن كتاب، ص 155؛ دولت زيديه در يمن، ص103).

نويسنده معتقد است برپايى دولت زيادى، رهبران قبايل را براى تأسيس دولت‌هاى محلى در مناطق كوهستانى يمن به طمع انداخت. وى از آن ميان به آل يعفر بن عبدالرحمن حوالى اشاره كرده كه خليفه منتصر، محمد بن يعفر را در سال 247ق/ 861 م ولايت صنعا داد و از همين‌جا زمينه تشكيل دولت بنى يعفر در شبام و كوكبان فراهم آورد (همان).