۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
الفتوحات المكية: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
}} | }} | ||
'''الفتوحات مکیه فی معرفة الأسرار المالكیة و الملكیة'''، معروف به «الفتوحات المكیة»، اثر [[ابن عربی، محمد بن علی|محمد بن علی الحاتمی الاندلسی]] مشهور به «[[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربی]]» مفصلترین و ژرفترین اثری است که در عرفان به نگارش در آمده است. | |||
علامه حسن‌زاده آملی معتقد است تاکنون نه‌تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ‌یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات؛ دومی مانند خود ندیده است، به‌خصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص به او دانست ذلک فضل الله یوتیه من یشاء. (حسن‌زاده آملی،1372، ص378) | علامه حسن‌زاده آملی معتقد است تاکنون نه‌تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ‌یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات؛ دومی مانند خود ندیده است، به‌خصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص به او دانست ذلک فضل الله یوتیه من یشاء. (حسن‌زاده آملی،1372، ص378) | ||
==انگیزه تألیف== | ==انگیزه تألیف== | ||
ابن عربى در مورد انگيزه تأليف فتوحات مىگويد: «پس از اين كه در تونس از ولى خود ابو محمد عبد العزيز (ابو محمد بن ابى بكر قرشى از عارفان بزرگ آن ديار) جدا شدم و به قصد زيارت خانه خدا به سمت مكه عزيمت نمودم، در مكه خداوند در خاطرم افكند تا فنون معارفى را كه در غيبت خود تحصيل نموده بودم به ولى خود بشناسانم و از جواهر علومى كه به آن دست يافته بودم به او هديه نمايم لذا اين رساله را براى او و همه ياران پاك و برگزيده و صوفيان حقيقتجو و نيز براى دوستمان عبد الله بدر حبشى تأليف نمودم.» | [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] در مورد انگيزه تأليف فتوحات مىگويد: «پس از اين كه در تونس از ولى خود ابو محمد عبد العزيز (ابو محمد بن ابى بكر قرشى از عارفان بزرگ آن ديار) جدا شدم و به قصد زيارت خانه خدا به سمت مكه عزيمت نمودم، در مكه خداوند در خاطرم افكند تا فنون معارفى را كه در غيبت خود تحصيل نموده بودم به ولى خود بشناسانم و از جواهر علومى كه به آن دست يافته بودم به او هديه نمايم لذا اين رساله را براى او و همه ياران پاك و برگزيده و صوفيان حقيقتجو و نيز براى دوستمان عبد الله بدر حبشى تأليف نمودم.» | ||
==زمان تألیف== | ==زمان تألیف== | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
ابن عربی این کتاب را در پانصد و شصت باب تبویب و بر شش قسم تقسیم نموده که هر قسمی شامل چندین باب است: نخست قسم معارف است که شامل هفتادوسه باب می‌باشد و دوم قسم معاملات است که شامل یکصد و شانزده باب است و سوم قسم احوال است که شامل هشتاد باب است و چهارم قسم منازل است که شامل یکصد و چهارده باب است و پنجم قسم منازلات است که شامل هفتادوهشت باب و ششم قسم مقامات است که شامل نودونه باب، که روی‌هم پانصد و شصت باب متصل و ملاحق است که از معارف تا مقامات را فرا گرفته است. (خواجوی،1384، ص45) | [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربی]] این کتاب را در پانصد و شصت باب تبویب و بر شش قسم تقسیم نموده که هر قسمی شامل چندین باب است: نخست قسم معارف است که شامل هفتادوسه باب می‌باشد و دوم قسم معاملات است که شامل یکصد و شانزده باب است و سوم قسم احوال است که شامل هشتاد باب است و چهارم قسم منازل است که شامل یکصد و چهارده باب است و پنجم قسم منازلات است که شامل هفتادوهشت باب و ششم قسم مقامات است که شامل نودونه باب، که روی‌هم پانصد و شصت باب متصل و ملاحق است که از معارف تا مقامات را فرا گرفته است. (خواجوی،1384، ص45) | ||
وی در باب پانصد و پنجاه‌ونه، چکیده‌ای از فتوحات را در 118 صفحه ارائه كرده است. این باب كه پس از باب مربوط به نماز از پرحجم‌ترین بابهای كتاب است، با مشخص كردن هر باب از ابتدای فتوحات تا باب 475 را خلاصه كرده است ولی از بابهای 476 تا 558 به صورتی بسیار گذرا گذشته است. (برگرفته از خالدی،1388، ص21) | وی در باب پانصد و پنجاه‌ونه، چکیده‌ای از فتوحات را در 118 صفحه ارائه كرده است. این باب كه پس از باب مربوط به نماز از پرحجم‌ترین بابهای كتاب است، با مشخص كردن هر باب از ابتدای فتوحات تا باب 475 را خلاصه كرده است ولی از بابهای 476 تا 558 به صورتی بسیار گذرا گذشته است. (برگرفته از خالدی،1388، ص21) | ||
وی این اثر را اثری عظیم نه‌تنها برای معارف اسلامی بلكه برای تمام انسان‌ها به یادگار گذارده است.(یحیی عثمان، 1366، شماره 4 ص 1) | وی این اثر را اثری عظیم نه‌تنها برای معارف اسلامی بلكه برای تمام انسان‌ها به یادگار گذارده است.(یحیی عثمان، 1366، شماره 4 ص 1) | ||
این نکته را باید دانست: هر مطلبی که در فتوحات آمده باید به دیده انتقاد در آن نگریست زیرا از زمان شیخ تاکنون هر که خواسته مذهب و نظر خودش را در آن گنجانیده و کلمات را تصحیف و تحریف کرده است و این تصحیفات و تحریفات بیشتر در مسائلی که مربوط به شیعه و پس از تشکیل دولت مستقل شیعی که، مخالف حنبلی و حنفی و غیرهم بودند بیشتر پدیدار گشت(خواجوی،1384، ص45) | این نکته را باید دانست: هر مطلبی که در فتوحات آمده باید به دیده انتقاد در آن نگریست زیرا از زمان شیخ تاکنون هر که خواسته مذهب و نظر خودش را در آن گنجانیده و کلمات را تصحیف و تحریف کرده است و این تصحیفات و تحریفات بیشتر در مسائلی که مربوط به شیعه و پس از تشکیل دولت مستقل شیعی که، مخالف حنبلی و حنفی و غیرهم بودند بیشتر پدیدار گشت(خواجوی،1384، ص45) | ||
عبدالوهاب شعرانی متوفی 973 ه در چند جای کتاب کبریت احمر و کتاب یواقیت و جواهر تنصیص نموده است که معاندین در فصوص و فتوحات، دس نموده‌اند تا شیخ محی‌الدین عربی را بدنام کنند و چندین موارد مدسوس را نام برده است و در ابتدای یواقیت در این موضوع به‌تفصیل بحث کرده است و گوید تا نسخه‌ای که از روی نسخ شیخ استنساخ شده بود که موارد مشکوک را در آن ندیده‌ایم. (حسن‌زاده آملی،1372، ص350) یکی از نمونه‌های بارز تحریف آن باب سیصد و شصت و ششم درباره قائم آل محمد (ع) است. (همان، ص633) | [[شعرانی، عبدالوهاب بن احمد|عبدالوهاب شعرانی]] متوفی 973 ه در چند جای کتاب کبریت احمر و کتاب یواقیت و جواهر تنصیص نموده است که معاندین در فصوص و فتوحات، دس نموده‌اند تا شیخ محی‌الدین عربی را بدنام کنند و چندین موارد مدسوس را نام برده است و در ابتدای یواقیت در این موضوع به‌تفصیل بحث کرده است و گوید تا نسخه‌ای که از روی نسخ شیخ استنساخ شده بود که موارد مشکوک را در آن ندیده‌ایم. (حسن‌زاده آملی،1372، ص350) یکی از نمونه‌های بارز تحریف آن باب سیصد و شصت و ششم درباره قائم آل محمد (ع) است. (همان، ص633) | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
مؤلف اساس فتوحات را بر وحدت وجود بنیان کرده است و در جای‌جای کتاب از آن پرده بر داشته است. این انگاره توحیدی پیش از ابن عربی صورت کاملی نداشت اوست که این بُعد از نصوص دینی را إثاره کرده و به جهانیان عرضه داشته و پس از او هر که در این وادی قدم گرفت جیره‌خوار خوان اوست. | مؤلف اساس فتوحات را بر وحدت وجود بنیان کرده است و در جای‌جای کتاب از آن پرده بر داشته است. این انگاره توحیدی پیش از [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربی]] صورت کاملی نداشت اوست که این بُعد از نصوص دینی را إثاره کرده و به جهانیان عرضه داشته و پس از او هر که در این وادی قدم گرفت جیره‌خوار خوان اوست. | ||
از دیگر ارکان این کتاب بحث از انسان کامل است وی معتقد است حق‌تعالی در آینه دل انسان کامل که خلیفه خودش است، تجلی می‌کند و عکس انوار تجلیات از آینه دل او بر عالم افاضه می‌گردد و عالم به سبب این تجلیات محفوظ و باقی می‌ماند. | از دیگر ارکان این کتاب بحث از انسان کامل است وی معتقد است حق‌تعالی در آینه دل انسان کامل که خلیفه خودش است، تجلی می‌کند و عکس انوار تجلیات از آینه دل او بر عالم افاضه می‌گردد و عالم به سبب این تجلیات محفوظ و باقی می‌ماند. | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۸: | ||
==اهميت کتاب== | ==اهميت کتاب== | ||
موقعيت علمى و اهميت فتوحات را مىتوان چنين بيان نمود: | موقعيت علمى و اهميت فتوحات را مىتوان چنين بيان نمود: | ||
# حاصل و نتيجه تلاش علمى و عرفانى ابن عربى را كه در مجموعهاى از تأليفات او از كتابها و رسالهها پراكنده است، در اين كتاب مىتوان مشاهده نمود، كتابى كه مؤلف آن حدود سى سال جهت پديد آوردنش تلاش نمود و حاصل فكر و تحقيق و كشف و شهود خود را در آن به وديعه نهاد. | # حاصل و نتيجه تلاش علمى و عرفانى [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] را كه در مجموعهاى از تأليفات او از كتابها و رسالهها پراكنده است، در اين كتاب مىتوان مشاهده نمود، كتابى كه مؤلف آن حدود سى سال جهت پديد آوردنش تلاش نمود و حاصل فكر و تحقيق و كشف و شهود خود را در آن به وديعه نهاد. | ||
# فتوحات، دایرة‌المعارفى است كه در آن معارف اسلامى در ابعاد مختلفش از قرآن و حديث و فقه و كلام و تفسير و تاريخ و ادبيات و آداب سلوك و تأملات و مكاشفات با صبغهاى عرفانى عرضه شده است. | # فتوحات، دایرة‌المعارفى است كه در آن معارف اسلامى در ابعاد مختلفش از قرآن و حديث و فقه و كلام و تفسير و تاريخ و ادبيات و آداب سلوك و تأملات و مكاشفات با صبغهاى عرفانى عرضه شده است. | ||
# مجموعهاى است بىبديل از مهمترين مسائل عرفان عملى از مراحل، منازل و مقامات سير و سلوك و حالات و مقامات اقطاب و ابدال و اوليا و مباحث عرفان نظرى از وحدت وجود و ولايت و انسان كامل و مراتب تجليات اسماء و صفات حق و... | # مجموعهاى است بىبديل از مهمترين مسائل عرفان عملى از مراحل، منازل و مقامات سير و سلوك و حالات و مقامات اقطاب و ابدال و اوليا و مباحث عرفان نظرى از وحدت وجود و ولايت و انسان كامل و مراتب تجليات اسماء و صفات حق و... | ||
| خط ۶۷: | خط ۶۸: | ||
به دليل توجه عالمان و عارفان به اين كتاب، دست‌نوشت‌هاى متعددى از آن پديد آمده است تا آنجا كه به گفته عثمان يحيى تنها در كتابخانه سليمانيه در استانبول بيش از يكصد نسخه خطى از فتوحات موجود مىباشد. | به دليل توجه عالمان و عارفان به اين كتاب، دست‌نوشت‌هاى متعددى از آن پديد آمده است تا آنجا كه به گفته عثمان يحيى تنها در كتابخانه سليمانيه در استانبول بيش از يكصد نسخه خطى از فتوحات موجود مىباشد. | ||
كثرت نسخ خطى هرچند انتساب كتاب را به ابن عربى قطعى مىسازد اما احتمال دس و تحريف را نيز در آنها تقويت مىكند، اگر آنچه شعرانى درباره كتاب فتوحات گفته است صحيح باشد، متعجب مىشويم كه چه مقدار از اين مهمترين كتاب ابن عربى از آن اوست و چه مقدار از آن منسوب به اوست. شعرانى مىگويد هنگامی‌که درصدد تلخيص كتاب فتوحات برآمد با عباراتى مواجه گرديد كه به گمان او با عقايد مسلم كافه مسلمين تعارض داشت او پس از اندكى شك و ترديد آنها را حذف كرد و روزى اين مطالب را با شيخ شمس‌الدین (متوفاى سال 955 ه. ق) كه نسخهاى از فتوحات را به خط خود نوشته و با نسخه مؤلف در قونيه مقابله كرده بود در ميان گذاشت، و پس از خواندن آن دريافت كه هیچ‌یک از عباراتى كه وى حذف كرده بود، در آن نسخه موجود نيست. شعرانى نقل مىكند كه براى وى مسلم گرديد كه نسخههاى فتوحات كه در زمان وى در مصر رواج داشت، شامل قسمت‌هایی مىشد كه به نام مؤلف جعل شده بود و در مورد كتاب فصوص و ديگر آثار وى نيز چنين كارى صورت گرفته بود. (تاريخ فلسفه در اسلام م. م. شريف ج 1 ص 564. اليواقيت و الجواهر ص 3. كشف الظنون ج 2 ص 1239.) | كثرت نسخ خطى هرچند انتساب كتاب را به [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] قطعى مىسازد اما احتمال دس و تحريف را نيز در آنها تقويت مىكند، اگر آنچه شعرانى درباره كتاب فتوحات گفته است صحيح باشد، متعجب مىشويم كه چه مقدار از اين مهمترين كتاب [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] از آن اوست و چه مقدار از آن منسوب به اوست. شعرانى مىگويد هنگامی‌که درصدد تلخيص كتاب فتوحات برآمد با عباراتى مواجه گرديد كه به گمان او با عقايد مسلم كافه مسلمين تعارض داشت او پس از اندكى شك و ترديد آنها را حذف كرد و روزى اين مطالب را با شيخ شمس‌الدین (متوفاى سال 955 ه. ق) كه نسخهاى از فتوحات را به خط خود نوشته و با نسخه مؤلف در قونيه مقابله كرده بود در ميان گذاشت، و پس از خواندن آن دريافت كه هیچ‌یک از عباراتى كه وى حذف كرده بود، در آن نسخه موجود نيست. شعرانى نقل مىكند كه براى وى مسلم گرديد كه نسخههاى فتوحات كه در زمان وى در مصر رواج داشت، شامل قسمت‌هایی مىشد كه به نام مؤلف جعل شده بود و در مورد كتاب فصوص و ديگر آثار وى نيز چنين كارى صورت گرفته بود. (تاريخ فلسفه در اسلام م. م. شريف ج 1 ص 564. اليواقيت و الجواهر ص 3. كشف الظنون ج 2 ص 1239.) | ||
عثمان يحيى اولين ناشر فتوحات را امير عبدالقادر جزايرى دانسته و همو نيز مىگويد كه فتوحات تا سال 1329ه. ق سه بار در قاهره انتشار يافت. | عثمان يحيى اولين ناشر فتوحات را امير عبدالقادر جزايرى دانسته و همو نيز مىگويد كه فتوحات تا سال 1329ه. ق سه بار در قاهره انتشار يافت. | ||
اين كتاب بارها به‌صورت افست و بدون تحقيق فنى چاپ شد، تا این‌که به مناسبت هشت‌صدمین سال تولد ابن عربى به درخواست گروه فلسفه و علوم اجتماعى شوراى عالى حمايت از فنون و ادبيات و علوم اجتماعى در مصر و با تأييد اين شورا و با همكارى بخش تاريخ اديان انجمن عالى تحقيقات در سوربن فرانسه و شوراى عالى فرهنگ مصر به شكلى فنى و با تحقيقى شايسته و تبويبى مناسب و فهرستهايى ارزشمند به چاپ رسيد. | اين كتاب بارها به‌صورت افست و بدون تحقيق فنى چاپ شد، تا این‌که به مناسبت هشت‌صدمین سال تولد [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] به درخواست گروه فلسفه و علوم اجتماعى شوراى عالى حمايت از فنون و ادبيات و علوم اجتماعى در مصر و با تأييد اين شورا و با همكارى بخش تاريخ اديان انجمن عالى تحقيقات در سوربن فرانسه و شوراى عالى فرهنگ مصر به شكلى فنى و با تحقيقى شايسته و تبويبى مناسب و فهرستهايى ارزشمند به چاپ رسيد. | ||
آنچه از اين چاپ در اختيار است 14 مجلد است كه مشتمل بر 106 جزء و 161 باب از مجموع 560 باب مىباشد. | آنچه از اين چاپ در اختيار است 14 مجلد است كه مشتمل بر 106 جزء و 161 باب از مجموع 560 باب مىباشد. | ||
و چنانكه محقق كتاب «دكتر عثمان يحيى» گفته است مباحث كتاب مطابق تقسيمبندى مؤلف در نسخه دوم فتوحات تنظيم شده كه بر اساس آن مطالب كتاب به اسفار و اجزاء و ابواب تقسيم شده است و در مقدمه هر يك از اسفار، چكيدهاى از مطالب آن عرضه شده و هر سفر به چندين فهرست از قبيل آيات قرآنى، احاديث، امثال و حكم، اشعار، شرح‌حال خودنوشت (آنچه ابن عربى از زندگى خود در آن جلد گزارش كرده زير عنوان السيرة الذاتية آمده است)، اصطلاحات عرفانى و... مزين گشته است. | و چنانكه محقق كتاب «دكتر عثمان يحيى» گفته است مباحث كتاب مطابق تقسيمبندى مؤلف در نسخه دوم فتوحات تنظيم شده كه بر اساس آن مطالب كتاب به اسفار و اجزاء و ابواب تقسيم شده است و در مقدمه هر يك از اسفار، چكيدهاى از مطالب آن عرضه شده و هر سفر به چندين فهرست از قبيل آيات قرآنى، احاديث، امثال و حكم، اشعار، شرح‌حال خودنوشت (آنچه [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] از زندگى خود در آن جلد گزارش كرده زير عنوان السيرة الذاتية آمده است)، اصطلاحات عرفانى و... مزين گشته است. | ||
با توجه به این‌که تحقيق كتاب بر اساس چهار نسخه مهم (يعنى نسخه خطى قونيه كه درواقع نسخه دوم كتاب به قلم محيى الدين است و نسخه خطى بايزيد كه بر اساس نسخه اول فتوحات نوشته شده و نسخه خطى فاتح به قلم اسماعيل بن سودكين از شاگردان ابن عربى و نسخه مطبوع در سال 1329 ه. ق در قاهره) صورت گرفته است، مىتوان اين چاپ را نسخهاى كامل از فتوحات دانست كه مطالب حذف شده از دستنوشت اول مؤلف و مطالب افزوده شده در دستنوشت دوم را در بر دارد. | با توجه به این‌که تحقيق كتاب بر اساس چهار نسخه مهم (يعنى نسخه خطى قونيه كه درواقع نسخه دوم كتاب به قلم محيى الدين است و نسخه خطى بايزيد كه بر اساس نسخه اول فتوحات نوشته شده و نسخه خطى فاتح به قلم اسماعيل بن سودكين از شاگردان [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] و نسخه مطبوع در سال 1329 ه. ق در قاهره) صورت گرفته است، مىتوان اين چاپ را نسخهاى كامل از فتوحات دانست كه مطالب حذف شده از دستنوشت اول مؤلف و مطالب افزوده شده در دستنوشت دوم را در بر دارد. | ||
==شروح کتاب== | ==شروح کتاب== | ||
در مورد شرحهای فتوحات از كتابهای زیر میتوان نام برد: | در مورد شرحهای فتوحات از كتابهای زیر میتوان نام برد: | ||
1-شرح خطبه فتوحات به قلم محمد بن المغربی الجزائری | 1-شرح خطبه فتوحات به قلم محمد بن المغربی الجزائری | ||
2-حواشی بر فتوحات اثر علاءالدوله سمنانی | 2-حواشی بر فتوحات اثر علاءالدوله سمنانی | ||
3-شرح اثر علی بن احمد بن علی بن محمد البعلی الأشعری(م1804 ه) | 3-شرح اثر علی بن احمد بن علی بن محمد البعلی الأشعری(م1804 ه) | ||
4-شرح عبدالله الصلاحی (م1182 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات | 4-شرح عبدالله الصلاحی (م1182 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات | ||
5-أنفس الواردات اثر عبدالله البسنوی(م1054 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات | 5-أنفس الواردات اثر عبدالله البسنوی(م1054 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات | ||
6- شرح مشكلات الفتوحات اثر عبدالكریم الجیلی (م8208 ه)بر برخی از فقرات باب 559 | 6- شرح مشكلات الفتوحات اثر عبدالكریم الجیلی (م8208 ه)بر برخی از فقرات باب 559 | ||
7. و... (یحیی، عثمان.1131. ص468) | 7. و... (یحیی، عثمان.1131. ص468) | ||
از دیگر پژوهشهای صورت گرفته بر روی فتوحات مكیه می‌تواند از گزیده‌های آن به قلم عبدالوهاب شعرانی یاد كرد: وی در چند اثر از آثار خود مثل الیواقیت و الجواهر، لواقح الانوار القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه، الكبریت الأحمر فی بیان علوم الكشف الاكبر، النفحات القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه می‌کوشد تا گزیده‌ای از فتوحات ارائه دهد و از نظریات ابن عربی دفاع كند. | |||
از دیگر پژوهشهای صورت گرفته بر روی فتوحات مكیه می‌تواند از گزیده‌های آن به قلم عبدالوهاب شعرانی یاد كرد: وی در چند اثر از آثار خود مثل الیواقیت و الجواهر، لواقح الانوار القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه، الكبریت الأحمر فی بیان علوم الكشف الاكبر، النفحات القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه می‌کوشد تا گزیده‌ای از فتوحات ارائه دهد و از نظریات [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربی]] دفاع كند. | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||