نقد النصوص في شرح نقش الفصوص: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نقد النصوص في شرح نقش الفصوص'''، اثر عبدالرحمان جامى (817- 898ق)، شرحى است نقدگونه، به زبان فارسی، بر «نقش الفصوص» محیی‌الدین ابن‌عربی (560- 638ق) که آن نیز خود تلخیص «فصوص الحکم» است که ابن‌عربی بر کتاب خویش نوشته است.

کتاب با تصحيح و تعليقات ویليام چيتیک به چاپ رسیده است.

«نقش الفصوص» رساله‌ای است که خود ابن‌عربی آن را در تلخیص کتاب «فصوص الحکم» خویش نگاشته است. ابن‌عربی این رساله را پس از 627ق- که سال تألیف «فصوص الحکم» است- نوشته است، زیرا این رساله، تلخیص و لب «فصوص الحکم» اوست؛ البته باید توجه داشته باشیم که تلخیص در اینجا نه بدان معنی است که ابن‌عربی فصوص را روبرویش گذارده و لب آن را اختیار کرده باشد، بلکه می‌توان گفت که وی پس از تألیف فصوص، گویا لب آن را به مدد ذهن و دریافت خود، مجدداً از فصوص تحریر کرده و «نقش الفصوص» را ساخته است. ابن‌عربی در این کتاب بیشتر به این نکته پرداخته تا حکمت خاص هریک از انبیا(ع) را بنماید و در ضمن آن، به دو بحث کلی توجه بدهد: یکی بحث «مرتبه تعین ثانی و درنتیجه اسماء الهی و اعیان ثابته‌ای که در آن مرتبه متعین می‌شوند» و دیگر مبحث مربوط به «انسان کامل و مراتب مختلف سالکان الی الله در رسیدن به مقام کمال»<ref>ر.ک، ابن‌عربی، محیی‌الدین، صفحه پنجاه‌ویک</ref>.

«نقش الفصوص» ابن‌عربی- هرچند نه چونان «فصوص الحکم» او- در میان فارسی‌زبانان مشهور و مقبول بوده و دو عارف سده نهم هجری، به ترجمه و شرح آن اهتمام کرده‌اند: یکی شاه نعمت‌الله ولی کرمانی (730- 827ق) و دیگری عبدالرحمان جامى (817- 898ق) در کتابی تحت عنوان «نقد النصوص في شرح نقش الفصوص» که به قول خودش «چون مرقع صوفیان هر پاره‌ای از جایی اندوخته و رشته مناسبت و رابطه ملائمت بر یکدیگر دوخته و شرحی به نام «نقد النصوص» بر آن نوشته است» و مقدمه‌ای هم در مباحث اساسی مکتب ابن‌عربی مانند وجود تعینات اول و دوم، اعیان ثابته، عوالم ارواح و مثال و اجسام و وحدت، بر آن افزوده که بی‌تردید یکی از بهترین و جامع‌ترین شروح بر «نقش الفصوص» ابن‌عربی است<ref>همان</ref>.

«نقد الفصوص في شرح الفصوص» شرحی است نقدگونه از عبدالرحمان جامى (817- 898ق)، بر کتاب «نقش الفصوص» محیی‌الدین ابن‌عربی (560- 638ق) که آن نیز تلخیص خودنوشته‌ای از ابن‌عربی بر کتاب دیگر خود به نام «فصوص الحکم».

این اثر، یکی از کتاب‌های معتبر در عرفان نظری مکتب محیی‌الدین ابن‌عربی است. وجود لااقل یک نسخه و معمولاً چند نسخه از این کتاب در بیشتر کتابخانه‌های ایران، ترکیه و شبه‌قاره هند، نشان‌دهنده اهمیت زیاد این کتاب است. بدون شک این اثر پرارزش، در گسترش مکتب عرفانی خاص ابن‌عربی، همواره یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها به‌شمار می‌رفته و در اشاعه آن، سهم خاصی داشته است<ref>ر.ک: مقدمه، ص1</ref>.

کتاب با پیشگفتاری از سید جلال‌الدین آشتیانی و مقدمه مفصلی از ویليام چيتیک آغاز و مطالب دربردارنده متن «نقش الفصوص» ابن‌عربی و «نقد الفصوص» جامی است. «نقد الفصوص» خود مشتمل بر مقدمه‌ای است از جامی در نه فصل و شرح بیست‌وهفت فص «نقش الفصوص».

در مقدمه ویلیام چیتیک، ابتدا به اهمیت «نقد النصوص» در عرفان ایران، اشاره شده<ref>مقدمه، صفحه یک</ref> و سپس، ضمن بیان نکاتی درباره زندگی جامی<ref>همان، صفحه هفت</ref> و آثار او<ref>همان، صفحه سیزده</ref>، به معرفی برخی از شخصیت‌های برجسته مکتب ابن‌عربی<ref>همان، صفحه بیست‌ونه</ref> و سیر شروح فصوص پرداخته شده است<ref>همان، صفحه سی‌وهشت</ref>. در پایان نیز پس از نگاهی اجمالی به مباحث «نقد الفصوص»<ref>همان، صفحه چهل‌وپنج</ref> و مآخذ آن<ref>همان، صفحه پنجاه‌وسه</ref>، به توضیح روش تصحیح متن، پرداخته شده است<ref>همان، صفحه شصت‌وهشت</ref>.

«فصوص الحکم» متنی بسیار مشکل است که نظر به اهمیت مباحث آن، خود ابن‌عربی رئوس مطالب آن را خلاصه کرده و آن را «نقش الفصوص» نامیده است. همین فشردگی و ایجار، سبب شده است که درک مباحث آن، مشکل‌تر شود، چنانکه خواندن و فهمیدن کتاب و درک معانی آن، بدون کمک شرح، برای کسی که در عرفان نظری مکتب شیخ درس نخوانده، ممکن نیست. این است که شرح حاضر، در روشن کردن رئوس مطالب و اهم بحث‌های مکتب شیخ، بی‌همتاست. به دنبال هر «فص»ی از «فصوص الحکم» که شیخ در «نقش الفصوص» تلخیص کرده است، جامی بهترین و برگزیده‌ترین شرح‌ها و بیان‌های پیشینیان خود را به‌صورت بسیار منظم و منقح، گردآورده و بر خواننده عرضه کرده است. جامی خود تصریح می‌کند که کتاب «نقد النصوص»: «کلمه‌ای چند است از نصوص ارباب خصوص» یعنی شیخ اکبر و تابعان او که آن «جمع کرده می‌شود... چون مرقع صوفیان، هر پاره‌ای از جایی اندوخته». خود عبارت «نقد النصوص» به معنی جدا کردن و تمییز دادن نوشته‌های خوب از نوشته‌های بد است و شکی نیست که کمتر کسی به اندازه جامی با آن مقام بلند عرفانی و ادبی، شایستگی و لیاقت این کار را داشته است<ref>ر.ک: همان، صفحه چهار- پنج</ref>.

شرح حاضر در میان شروحی که بر کتاب «فصوص الحکم» نوشته شده است، برای کسانی که به تمام رموز مکتب ابن‌عربی وارد نیستند، بدون شک، بهترین «شرح» به معنی متداول این کلمه است؛ زیرا هریک از شرح‌های دیگر این کتاب، کم‌وبیش کتاب مستقلی است که از یک‌سو چون در آن‌ها به اندازه کافی به کلمات و عبارات توجه نشده، جز برای کسانی که در معنای کلمات و عبارات متبحر و چیره‌دست باشند، چندان قابل استفاده نیست و از سوی‌دیگر، تا حد زیادی حاوی مباحثی است که ممکن است مورد علاقه کسانی که می‌خواهند خود فصوص را مطالعه کنند نباشد<ref>ر.ک: همان، صفحه چهل‌ودو- چهل‌وسه</ref>.