۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
تاريخ التمدن الإسلامي: تفاوت میان نسخهها
جز
جایگزینی متن - 'خـ' به 'خ'
جز (جایگزینی متن - 'گـ' به 'گ') |
جز (جایگزینی متن - 'خـ' به 'خ') |
||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
بهراستی اگر بخواهیم شیوه «تاریخنگاری اسلامی» را نیز به داوری بگذاریم باید بگوییم که تاریخ تمدن اسلامی زیدان، تاریخنگاری کهن را به تاریخنگاری جدید متصل کرد، و او با شیوه علمی خود چنان اثری آفرید که در میان آثار پیش و پس از خود یگانه و ممتاز است. به گفته حسین مؤنس، او حلقه وصل میان نهضت علمی عرب و نهضت استشراق در اروپا و امریکا بود. او با اندیشه پویا و منطق واقعگرا، و نگرش نوین خود توانست در روایات کهن اسلامی روحی دوباره بدمد و آن را در قالبی علمی ارائه دهد. زیدان سنّت تاریخنگاری اسلامی را متحوّل ساخت و تاریخی را که پیش از آن تنها ویژگی سیاسی و نظامی داشت، برمبنای تمدن و فرهنگ به نگارش در آورد، چرا که معتقد بود: تاریخ یک ملت، تاریخ جنگها و پیروزیها و شکستهای آن ملّت نیست، بلکه تاریخ واقعی هر ملتی، تاریخ تمدن و فرهنگ آن میباشد. | بهراستی اگر بخواهیم شیوه «تاریخنگاری اسلامی» را نیز به داوری بگذاریم باید بگوییم که تاریخ تمدن اسلامی زیدان، تاریخنگاری کهن را به تاریخنگاری جدید متصل کرد، و او با شیوه علمی خود چنان اثری آفرید که در میان آثار پیش و پس از خود یگانه و ممتاز است. به گفته حسین مؤنس، او حلقه وصل میان نهضت علمی عرب و نهضت استشراق در اروپا و امریکا بود. او با اندیشه پویا و منطق واقعگرا، و نگرش نوین خود توانست در روایات کهن اسلامی روحی دوباره بدمد و آن را در قالبی علمی ارائه دهد. زیدان سنّت تاریخنگاری اسلامی را متحوّل ساخت و تاریخی را که پیش از آن تنها ویژگی سیاسی و نظامی داشت، برمبنای تمدن و فرهنگ به نگارش در آورد، چرا که معتقد بود: تاریخ یک ملت، تاریخ جنگها و پیروزیها و شکستهای آن ملّت نیست، بلکه تاریخ واقعی هر ملتی، تاریخ تمدن و فرهنگ آن میباشد. | ||
پیش از [[زیدان، جرجی|زیدان]]، تاریخنگار اسلامی در اشکال «تاریخ خبر»، «صورت وقایع نگاشتی» و اشکال فرعی، یعنی «تاریخنگاری دودمانی»، «تقسیم برحسب طبقات» و «تنظیم تبارشناختی» خلاصه میشد و آثار تاریخی در قالب «تواریخ عالم»، «تواریخ محلی یا ناحیهای» و «تواریخ معاصر و خاطرات» ارائه میگردید، اما [[زیدان، جرجی|زیدان]] نه یک مورخ روایتی، نه یک وقایعنگار و نه یک سالنامهنگار است، بلکه او را باید فیلسوف و جامعهشناس تاریخ خواند که یکی از دورههای مهم تاریخی جهان، یعنی دوره تمدن اسلامی را با شیوهای علمی به نگارش در آورده است. وی همچون ابن | پیش از [[زیدان، جرجی|زیدان]]، تاریخنگار اسلامی در اشکال «تاریخ خبر»، «صورت وقایع نگاشتی» و اشکال فرعی، یعنی «تاریخنگاری دودمانی»، «تقسیم برحسب طبقات» و «تنظیم تبارشناختی» خلاصه میشد و آثار تاریخی در قالب «تواریخ عالم»، «تواریخ محلی یا ناحیهای» و «تواریخ معاصر و خاطرات» ارائه میگردید، اما [[زیدان، جرجی|زیدان]] نه یک مورخ روایتی، نه یک وقایعنگار و نه یک سالنامهنگار است، بلکه او را باید فیلسوف و جامعهشناس تاریخ خواند که یکی از دورههای مهم تاریخی جهان، یعنی دوره تمدن اسلامی را با شیوهای علمی به نگارش در آورده است. وی همچون ابن خلدون، فیلسوف بزرگ تاریخ اسلامی، در پی یافتن علل حوادث است، نه نقل وقایع. او مینویسد: مورخان در نگارش تاریخ اسلام تنها به نقل وقایع مهم میپردازند، اما به اسباب ارتباط دهنده آنها با یکدیگر کمتر اشاره میکنند و بهگونهای نیست که علتیابی و دقت در آنها موجب آسودگی خرد آدمی گردد و یا ذهن خواننده به حقیقت حال آن امّت پی ببرد. با وجود این ما آنان را در این کار معذور میپنداریم؛ چرا که اوضـاع زمانه، آنها را از پرداختن به علل حوادث باز میداشته است؛ زیرا رویدادها بهگونهای هستند که مورخ باید یکی از دو سوی آنها را پیروز بداند، و آنان از همین مطلب پرهیز داشتهاند. شاید عذرهای دیگری نیز در کار بوده است، اما امروزه دیگر چنین موانعی وجود ندارد. | ||
[[زیدان، جرجی|زیدان]]، سنّتی را در تاریخنگاری بنیاد نهاد که پیش از وی در میان مورخان سابقه نداشت؛ و انجام این کار هر چند با دشواری روبهرو بود، اما او تا رسیدن به هدف، آن را دنبال کرد. او خود مینویسد: ما با پشتکار هر چه تمام، درصدد برآمدیم تا عوامل سازنده تمدن اسلامی را بکاویم و اسرار آن را تا جای ممکن آشکار سازیم، و اینکار را به شیوهای که تاکنون تاریخنگاران عرب بدان دست نیازیده بودند، به انجام رساندیم. ما کوشیدهایم تا رویدادها را به اسباب و علل آنها ارجاع دهیم و روابط میان آنها را بیان کنیم و آنها را با احکام عقلی و نوامیس عمران تطبیق دهیم. | [[زیدان، جرجی|زیدان]]، سنّتی را در تاریخنگاری بنیاد نهاد که پیش از وی در میان مورخان سابقه نداشت؛ و انجام این کار هر چند با دشواری روبهرو بود، اما او تا رسیدن به هدف، آن را دنبال کرد. او خود مینویسد: ما با پشتکار هر چه تمام، درصدد برآمدیم تا عوامل سازنده تمدن اسلامی را بکاویم و اسرار آن را تا جای ممکن آشکار سازیم، و اینکار را به شیوهای که تاکنون تاریخنگاران عرب بدان دست نیازیده بودند، به انجام رساندیم. ما کوشیدهایم تا رویدادها را به اسباب و علل آنها ارجاع دهیم و روابط میان آنها را بیان کنیم و آنها را با احکام عقلی و نوامیس عمران تطبیق دهیم. | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
به این ترتیب، [[زیدان، جرجی|زیدان]] با نگاه فلسفی و علمی خویش، تاریخنگاری را، هم در صورت متحوّل ساخت و هم در محتوا. او به جای همه اَشکال تاریخنگاری، شیوه نگارش تمدنی را برگزید و با دخالت دادن عنصر عقل و علم، بسیاری از خرافهها و گزافهها را از صحنه تاریخ اسلام زدود. او به جای تاریخ «رویدادنگار» به نگارش «تاریخ مفهومی» پرداخت و به جای «تاریخ رسمی»، «تاریخ علمی» نگاشت، و گویی که این شیوه بیش از هر چیز به روشن شدن مسائل مربوط به شئون مدنی و احوال اداری و مذهبی جامعه اسلامی کمک کرده است. | به این ترتیب، [[زیدان، جرجی|زیدان]] با نگاه فلسفی و علمی خویش، تاریخنگاری را، هم در صورت متحوّل ساخت و هم در محتوا. او به جای همه اَشکال تاریخنگاری، شیوه نگارش تمدنی را برگزید و با دخالت دادن عنصر عقل و علم، بسیاری از خرافهها و گزافهها را از صحنه تاریخ اسلام زدود. او به جای تاریخ «رویدادنگار» به نگارش «تاریخ مفهومی» پرداخت و به جای «تاریخ رسمی»، «تاریخ علمی» نگاشت، و گویی که این شیوه بیش از هر چیز به روشن شدن مسائل مربوط به شئون مدنی و احوال اداری و مذهبی جامعه اسلامی کمک کرده است. | ||
نخستین مورّخ اسلامی که نقل نسنجیده حوادث را ناپسند دانست و اعتقاد داشت که رویدادهای تاریخی را باید با موازین نوامیس طبیعت و عمران بشری ارزیابی کرد، ابن خلدون بود. اما شیوه تاریخنگاری خود ابن خلدون با دیگر مورّخان تفاوتی ندارد و از ساختار «سالنگار» برخوردار است. [[زیدان، جرجی|زیدان]] ایده [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] را گرفت و آن را در شیوهای جدید برای نگارش تاریخ به کار بست. او مینویسد: ... برای این منظور کتابهای تاریخی و ادبی را که با اسلوبی ساده و نقل زنجیروار وقایع نگاشتهاند مطالعه میکنیم و پس از تدبّر در آنچه خواندهایم، فلسفه این تمدن شگفت را همانند نی شکر از نی استخراج میکنیم، چرا که مورّخان اسلام، با وجود همه تلاشی که در تحقیق حوادث و تنقیح اسناد و مدارک آنها کردهاند، به ارتباط میان آنها توجه کمتری نشان دادهاند و به کشف علل حوادث نپرداختهاند و تنها به نقل حوادث برجسته، بهویژه آنچه به سیاست دولت و چگونگی انتقال حکومت از | نخستین مورّخ اسلامی که نقل نسنجیده حوادث را ناپسند دانست و اعتقاد داشت که رویدادهای تاریخی را باید با موازین نوامیس طبیعت و عمران بشری ارزیابی کرد، ابن خلدون بود. اما شیوه تاریخنگاری خود ابن خلدون با دیگر مورّخان تفاوتی ندارد و از ساختار «سالنگار» برخوردار است. [[زیدان، جرجی|زیدان]] ایده [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] را گرفت و آن را در شیوهای جدید برای نگارش تاریخ به کار بست. او مینویسد: ... برای این منظور کتابهای تاریخی و ادبی را که با اسلوبی ساده و نقل زنجیروار وقایع نگاشتهاند مطالعه میکنیم و پس از تدبّر در آنچه خواندهایم، فلسفه این تمدن شگفت را همانند نی شکر از نی استخراج میکنیم، چرا که مورّخان اسلام، با وجود همه تلاشی که در تحقیق حوادث و تنقیح اسناد و مدارک آنها کردهاند، به ارتباط میان آنها توجه کمتری نشان دادهاند و به کشف علل حوادث نپرداختهاند و تنها به نقل حوادث برجسته، بهویژه آنچه به سیاست دولت و چگونگی انتقال حکومت از خاندانی به خاندان دیگر، یا از ملّتی به ملّت دیگر و یا از دستهای به دسته دیگر بسنده کردهاند. | ||
البته تمدنیبودن تاریخ زیدان به معنای مغفول ماندن مباحث سیاسی تاریخ اسلام در کار وی نیست، بلکه به مفهوم اصل بودن تمدن و فرع بودن سیاست است. او بخش سیاسی تاریخ اسلام را زیر عنوان «سیاست دولتهای اسلامی» به بحث گذارده و به اعتقاد خودش، این بخش، مهمترین و دشوارترین بخش کار اوست، زیرا برای دستیابی به اسباب و علل وقایع سیاسی باید از گردنههایی دشوار گذشت و بهویژه در آنچه به انتقال خلافت از دولتی به دولت دیگر، رقابت بر سر دستیابی به قدرت و نیز تأثیر | البته تمدنیبودن تاریخ زیدان به معنای مغفول ماندن مباحث سیاسی تاریخ اسلام در کار وی نیست، بلکه به مفهوم اصل بودن تمدن و فرع بودن سیاست است. او بخش سیاسی تاریخ اسلام را زیر عنوان «سیاست دولتهای اسلامی» به بحث گذارده و به اعتقاد خودش، این بخش، مهمترین و دشوارترین بخش کار اوست، زیرا برای دستیابی به اسباب و علل وقایع سیاسی باید از گردنههایی دشوار گذشت و بهویژه در آنچه به انتقال خلافت از دولتی به دولت دیگر، رقابت بر سر دستیابی به قدرت و نیز تأثیر اختلافهای مذهبی در این کار مربوط میگردد، پردههای ابهام فراوانی باید کنار زده شود. اما [[زیدان، جرجی|زیدان]] مدعی است که این راه دشوار را پیموده و علت بسیاری از آنها را کشف کرده و با اسلوب بحث فلسفی و احکام عقلی و قیاسهای تمثیلی به اندازه توان خویش حقیقت را روشن ساخته است.<ref>ر.ک: همان»، ص43-46</ref> | ||
[[زیدان، جرجی|زیدان]] در این کتاب تاریخ اسلام را به دو دوره بزرگ تقسیم میکند: دوره نخست: دوره تمدنی است که او درصدد تبیین آن است. این دوره با ظهور اسلام آغاز میشود و با زوال دولت بنیعباس در عراق و آشفتگی مملکت اسلامی و تسلط مغولان بر آن پایان میپذیرد. | [[زیدان، جرجی|زیدان]] در این کتاب تاریخ اسلام را به دو دوره بزرگ تقسیم میکند: دوره نخست: دوره تمدنی است که او درصدد تبیین آن است. این دوره با ظهور اسلام آغاز میشود و با زوال دولت بنیعباس در عراق و آشفتگی مملکت اسلامی و تسلط مغولان بر آن پایان میپذیرد. | ||
دوره دوّم: دوره نهضت سیاسی است که پس از فروپاشی | دوره دوّم: دوره نهضت سیاسی است که پس از فروپاشی خلافت عباسی، با چیره شدن عثمانیها و احیای خلافت اسلامی از طریق گروههای سُنّی و پراکنده اسلامی و نیز ظهور دولت صفوی در ایران، و گرد آمدن گروههای شیعی در زیر پرچم آنها ایجاد گردید. | ||
وی سپس دوره نخست را به پنج دوره زیر تقسیم میکند: | وی سپس دوره نخست را به پنج دوره زیر تقسیم میکند: | ||
#عصر عربی اوّل: از ظهور اسلام تا پایان دولت اموی به سال 132ق ؛ | #عصر عربی اوّل: از ظهور اسلام تا پایان دولت اموی به سال 132ق ؛ | ||
#عصر ایرانی اوّل: از قیام دولت بنی عباس در سال 132ق تا | #عصر ایرانی اوّل: از قیام دولت بنی عباس در سال 132ق تا خلافت متوکل (سال 233ق)؛ | ||
#عصر ترکی اوّل: از خلافت متوکل تا تسلط دیلمیان (سال 334ق) ؛ | #عصر ترکی اوّل: از خلافت متوکل تا تسلط دیلمیان (سال 334ق) ؛ | ||
#عصر عربی دوّم: از ظـهور تا سقوط دولت فاطمی؛ | #عصر عربی دوّم: از ظـهور تا سقوط دولت فاطمی؛ | ||