نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار: تفاوت میان نسخه‌ها

آنچه باعث اهمیت اثر حاضر شده، آن است که نویسنده نسبت به بخشی از مطالب مطرح‌شده در مقدمه، همچون: مطالب گفته‌شده در مورد مناطقی مثل اسکندریه، تونس، الجزایر، مهدیه، صفاقس و... و نیز نسبت به اکثر اموری که در خاتمه بیان شده، به مشاهدات خود و گفته‌های معاصرین خویش از جمله دوستان و مردمان همان مناطق، اکتفا نموده، که این مطلب، بر غنای محتوا و مستند بودن آن‌ها، افزوده است (ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص19).

نویسنده در تدوین اثر خویش، از منابع و مصادر متنوعی استفاده نموده و تقریبا منابع او، همان منابعی است که معاصران وی همچون وزیر سراج نیز از آن‌ها بهره برده‌اند (ر.ک: همان، ص17).  

این منابع، حدودا بیش از 36 اثر مهم می‌باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از: «الإعلام بأعلام بيت‌الله الحرام»، قطب نهروالی؛ «بشائر أهل الإيمان»، حسین خوجه؛ «تاريخ الخلفاء»، سیوطی؛ «تاريخ الطبري»؛ «جامع مسائل الأحكام»، برزلی؛ «جذوة المقتبس»، حمیدی؛ «حسن المحاضرة»، سیوطی؛ «خريدة العجائب»، ابن وردی؛ «رقم الحلل في نظم الدول»، ابن خطیب اندلسی؛ «رياض النفوس»، مالکی؛ «زبدة التواريخ»، بیضاوی؛ «سمط اللآل»، محمد قویسم نواوری؛ «عجائب المخلوقات»، قزوینی؛ «قصص الأنبياء المسمی عرائس المجالس»، ثعلبی؛ «كتاب العبر»، ابن خلدون؛ «الكامل»، ابن اثیر؛ «المختصر في أخبار البشر»، ابوالفداء ایوبی؛ «مروج الذهب»، مسعودی؛ «مسالك الأبصار» ابن فضل‌الله عمری و... (ر.ک: همان، ص18).  

# استعمال مصادر با اشاره به مباشر بودن آن مانند وفیات ابن خلکان، نزهه المشتاق ادریسی، رحلة التجاني، رحلة العياشي، تاريخ الدولتين»، زرکشی و... و یا غیر مباشر بودن (به‌واسطه نقل از دیگری) مانند ابن اثیر در بعضی از حالات، ابن شداد به‌واسطه ابن خلکان در وفيات الأعيان، ذهبی به‌واسطه سیوطی در تاريخ الخلفاء و... (ر.ک: همان، ص17).

نویسنده در مقدمه، ضمن اشاره به روش کار خود، به بیان مفهوم تاریخ مد نظر خود، که عبارت است از: «ضبط وقایع و حوادث مهمی از اعصار گذشته و حال که شأن و ارزش نقل داشته باشد»، پرداخته و در ادامه، منفعت تاریخ (معرفت احوال پیشینیان) و غایت آن (که عبارت است از عبرت) را مورد بحث و بررسی قرار داده است (ر.ک: همان، ص20).

نویسنده در این مقاله، به بحث پیرامون جغرافیای انسانی و اقتصادی این مناطق پرداخته و ضمن توصیف آن‌ها، امور زیرا را بررسی نموده است: اساطیر مختلفی که در مورد اندلس نقل شده است، اصول بربر و علت تسمیه این قوم به این نام، اساطیر و داستان‌هایی که مربوط به تسمیه آفریقا می‌باشد و بیان تفاسیر مختلف پیرامون حرکت دریا. نویسنده در این موارد، به صرف بیان تفاسیر پرداخته و خود نظریه خاصی را ارائه نداده و یا از تفسیر خاصی، طرف‌داری ننموده است، بلکه آراء وی، به تحدید حوزه جغرافیایی مغرب که به نظر او، از «بحر الظلمات» (دریای تاریکی) تا سواحل اندلس و از جزایر اسکندریه تا صحرای آفریقا، امتداد دارد، خلاصه می‌گردد. (ر.ک: همان).

در باب سوم، فتوحاتی که در دوران صحابه و همچنین بنی‌امیه، اتفاق افتاده، بیان گردیده است (ر.ک: همان، ص20-21).

# مشاهیر امراء بنی‌عباس در مغرب (ر.ک: همان).

در مقاله چهارم، که مختصر می‌باشد، به ذکر ملوک شیعی و فاطمیون مصر که در مغرب حکومت داشتند، پرداخته شده است (ر.ک: همان).

# تاریخ دولت نورالدین و صلاح‌الدین در مصر و شام (ر.ک: همان).

مقاله ششم و هفتم، به ذکر تاریح خلفای بنی‌امیه در اندلس و ملوک متونه، اختصاص یافته است (ر.ک: همان، ص21-22).

# قیام‌ها و مخالفت‌هایی که در آفریقا علیه حکومت موحدین صورت گرفته است (ر.ک: همان، ص22).

# تاریخ دولت بنی‌نصر (ر.ک: همان).

آخرین مقاله این جلد، در مورد ذکر تاریخ دولت بنی‌حفص آفریقا می‌باشد (ر.ک: همان).

# ذکر تاریخ امرای تونس که تابع حکومت عثمانی بودند (ر.ک: همان).

در خاتمه که در چهار باب تنظیم شده است، مطالبی پیرامون تاریخ صفاقس مطرح و در پایان، نام و گوشه‌ای از احوال برخی از علما و اهل خیر و صلاح این منطقه، بیان شده است (ر.ک: همان، ص23).