رحلة إلی شبه الجزيرة العربية و إلی بلاد أخری مجاورة لها: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رحلة إلی شبه الجزيرة العربية و إلی بلاد أخری مجاورة لها'''، اثر کارستن نیبور، سفرنامه جهان‌گردی آلمانی است که در قرن هجده میلادی، به شبه‌جزیره عربستان و کشورهای اطراف آن، سفر کرده و نتیجه مشاهدات و تحقیقات خود را به‌ رشته تحریر درآورده است.

اصل کتاب به زبان آلمانی بوده و توسط عبیر المنذر، به عربی ترجمه شده است.

نیبور دقیق‌ترین نفشه تا آن زمان را با نام «نقشه خلیج فارس» ترسیم کرده و حتی جزایر سه‌گانه را برای اولین ‌بار در نقشه‌های جغرافیایی ترسیم و به ‌نام ایران، ثبت نموده است<ref>ر.ک: عجم، محمد</ref>.

مطالب سفرنامه در نهایت ایجاز و پرهیز از پرداختن به مسائل شخصی و نیز با ذکر‌ زمان‌ دقیق دیدارهای مؤلف تدوین شده است‌<ref> ر.ک: بحرانی‌پور، علی؛ زارعی، سیده زهرا، ص47</ref>.

نکته‌ای که در وصف اهمیت این اثر وجود دارد، آن است که اکثر منابع این دوره، اغلب رویکردی سیاسی و نظامی دارند و کمتر به جزئیات تاریخ اجتماعی و اقتصادی یا شناسایی علمی راه‌ها‌ و بناهای باستانی روزگاران گذشته می‌پردازند. سفرنامه نیبور در تمامی این موارد، مطالبی بدیع دارد که محققان این دوره از تاریخ مربوط به شبه‌جزیره عربستان و نواحی اطراف آن، نمی‌توانند از آن بی‌نیاز باشند<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>.

در سال 1757م، بر اساس طرحی تحقیقاتی که توسط برنشورف، یکی از وزیران دولت دانمارک برای بررسی‌ شرق‌، به‌‌ویژه عربستان تهیه کرده بود، یک تیم علمی شش نفره‌ تشکیل و به شرق اعزام شد که عبارت بودند از: پروفسور فردریک فن‌هافن (زبان‌شناس)، پروفسور پترفورسکال (طبیعی‌دان سوئدی‌)، دکتر‌ کریستیان‌ کارل‌گرامر (پزشک)، گئورگ ویلهلم بارنفایلد (نقاش آلمانی)، کارستن نیبور (به‌عنوان‌ جغرافی‌دان‌ و مسئول امور مالی گروه)، برگ‌گرن (خدمتکار سوئدی). این هیئت باید از مسیر استانبول، اسکندریه، قاهره، صحرای‌ سینا و از‌ طریق دریای سرخ به مکه و عربستان می‌رفت و طی دو سال تحقیق، هر‌چند‌ وقت یک‌ بار گزارش‌هایی از یافته‌های خود را به دانمارک می‌فرستاد. علاوه بر ریشه‌شناسی واژه‌های‌ عهد‌ عتیق‌، تهیه نقشه، تعیین تفاوت بین اوقات خشک و بارانی، تاریخ شرق، تعداد جمعیت نواحی، حاصل‌خیزی‌ زمین، جزر و مد دریای سرخ، نسبت مرگ‌ومیر، تأثیر تعدد زوجات در جمعیت، تحقیق در‌ بیماری‌های‌ بومی، آداب و سنن کشورها، به‌ویژه محل سکونت یهودیان یا نقاطی که نامشان در تورات‌ آمده‌ بود، تحقیق در پوشش گیاهی و جانوری آن نواحی و تهیه مجموعه‌هایی از آن‌ها و نیز‌ خرید‌ نسخه‌ها‌ و کتب خطی از جمله وظایف این هیئت بود<ref>ر.ک: همان، ص46-‌47</ref>.

بااین‌همه به سبب اختلاف در‌ گروه‌، مرگ‌ومیر اعضای آن به سبب بیماری‌های خاص شرق، مسیر، مقصد و موضوعات تحقیق‌ نیبور‌ تغییر‌ زیادی کرد. چنان‌که نیبور که در اواخر 1760م، با کشتی جنگی گروئنلند از کپنهاک حرکت‌ کرده‌ بود‌، سر از یمن درآورد و از راه دریا به هند رفت و در‌ راه‌ بازگشت، از راه مسقط در عمان به جاسک رسید. وی در طی سفر راه‌هایی را برمی‌گزید‌ که‌ سیاحان پیش از وی نرفته بودند و نیز طول و عرض جغرافیایی هر نقطه‌ را‌ محاسبه و نقشه آن را تهیه می‌کرد؛ تا‌ آنجا‌ که‌ نقشه قدیمی دانویل (Anville '' D) از خلیج‌ فارس‌ را‌ تصحیح کرد. نقشه نیبور از خلیج‌ فارس تا سال 1821م، که انگلیسی‌ها نقشه کامل‌ خلیج‌ فارس‌ را تهیه کردند، بهترین نقشه‌ بوده‌ است<ref>ر.ک: همان، ص47</ref>.

ترسیم مسیر حرکت نیبور، بدین شکل است که وی ابتدا از کپنهاک به قسطنطنیه<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص15</ref> و اسکندریه<ref>ر.ک: همان، ص39</ref> رفته و پس از دیدار از شهرهای مختلف مصر، از جمله قاهره و بولاق و توصیف شهرهای قدیمی مصر و درج مشاهدات خود از آنها و تشریح اوضاع اجتماعی مردم از جمله توصیف لباس‌ها و طریقه کشاوزی، زراعت و تجارت آنها<ref>ر.ک: همان، ص44-‌158</ref>، به سمت کوه سینا<ref>ر.ک: همان، ص184</ref> و از آنجا، به جده<ref>ر.ک: همان، 218</ref> و سپس به یمن رفته و پس از دیدار از شهرهای عدن<ref>ر.ک: همان، ص281</ref> و صنعا<ref>ر.ک: همان، ص315</ref> و درج مشاهدات خود، به سمت هندوستان حرکت کرده است. وی در هند، ضمن توصیف طریقه زندگی مردم و چگونگی حکومت حاکمان و اشاره به وجود سایر اقوام و ملل در این کشور، از جمله اروپاییان پرتقالی و انگلیسی و اقوام و مذاهب گوناگون، به سلطه شرکت انگلیسی هند شرقی و استعمار این کشور توسط بریتانیا، اشاره نموده است<ref>ر.ک: همان، ج2، ص13</ref>. نیبور پس از هندوستان، به مسقط عمان رفته و سپس از طریق بوشهر، وارد خاک ایران شده<ref>ر.ک: همان، ص78</ref> و پس از رفتن به شیراز، تخت‌ جمشید و پاسارگاد و انجام‌ تحقیقات و حفاری بی‌سابقه‌ای در آنجا<ref>ر.ک: همان، ص88</ref>، از طریق بصره، به عراق رفته<ref>ر.ک: همان، ص183</ref> و پس از دیدار از شهرهای بغداد<ref>ر.ک: همان، ص201</ref> و موصل<ref>ر.ک: همان، ص264</ref>، از طریق ماردین (یکی از شهرهای قدیمی و مهم ترکیه، در جنوب شرقی این کشور)<ref>ر.ک: همان، ص288</ref>، به سمت سوریه رفته و پس از دیدار از شهرهای حلب و دیاربکر<ref>ر.ک: همان، ص307</ref>، به سمت لبنان رفته و از آنجا به اروپا بازگشته است<ref>ر.ک: همان، ص329</ref>.

سفر نیبور به ایران، از دو نظر، حائز اهمیت فراوان است: نخست اینکه او تنها اروپایی بود که در زمان کریم خان زند، از ایران دیدن کرد و دوم به این خاطر که او، گذشته از گزارش‌های گوناگون سیاحان اروپایی از تخت جمشید، مانند شاردن و کمپفر، نخستین کسی بود که تخت جمشید را به‌طور اساسی، مورد بررسی و مطالعه قرار داد. وی پس از ورود به ایران، از بیراهه‌ای بزرگ به شیراز رفت و پس از چند روز اقامت در شیراز، راهی تخت جمشید شد و پس از بررسی‌های عمیق خود در تخت جمشید و طرح‌برداری از پیکرکنده‌ها و سنگ‌نبشته‌ها، دوباره به بوشهر بازگشت و از راه جزیره خارک، ایران را ترک کرد. دیده‌های نیبور در مدت اقامت کوتاهش در ایران، از نظر پرداختن به تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، ازاین‌روی پرفایده است که به‌طوری‌که اشاره شد، او اولین و آخرین سیاح اروپایی زمان کریم خان زند است. ما با خواندن سفرنامه نیبور، بااینکه هدف اصلی او از سفر به ایران، پژوهش در تخت جمشید بوده است، از شکل رخت و آرایش مردم، از اوضاع سیاسی و آرایش نظامی، از اوضاع اقتصادی و بازرگانی و به‌طور کلی، اوضاع اجتماعی ایران، اخبار درستی به دست می‌آوریم؛ به‌طوری‌که به اعتقاد برخی، پرداختن به تاریخ اجتماعی ایران در زمان کریم خان زند، بدون خواندن سفرنامه نیبور، صحیح نیست<ref>ر.ک: رجبی، پرویز، ص11</ref>.

درباره این سفرنامه، نکته مهم دیگری که وجود دارد، این است که هرچند پیش از نیبور، سیاحان دیگری هم از تخت جمشید دیدن کرده بودند، اما به‌جرأت می‌توان گفت که هیچ‌کدام از آنها، به دقت و هوشیاری نبیور، به‌طور همه‌جانبه‌ای، تخت جمشید را مورد بررسی قرار نداده‌اند. به‌خاطر همین دقت و هوشیاری نیبور بود که بعدها، یعنی در سال 1852م، سی‌وهشت سال پس از بازدید نیبور از تخت جمشید، خط میخی برای اولین بار، خوانده شد و با خوانده شدن خط میخی، تاریخ پیش از اسلام ایران، به‌مرور، از تاریکی به روشنایی کشانیده شد. می‌دانیم که تا پیش از خوانده شدن خط میخی، جز اخبار نویسندگان یونانی و رومی، تقریبا چیزی از تاریخ پیش از اسلام ایران، روشن نبود؛ یعنی ما از وجود تاریخ پیش از اسلام، اطلاع داشتیم، اما آن را به‌درستی نمی‌شناختیم. بنابراین مطالعات نیبور، شکاف بین تاریخ پیش از اسلام و پس از اسلام را پر کرد. با خوانده شدن خطوط میخی و روشن شدن تاریخ پیش از اسلام ایران، شکاف‌های موجود در میان قسمت‌های مختلف تاریخ خاور نزدیک هم پر شد. علاوه بر این، طرح‌های بسیار جالبی که نیبور از آثار مختلف تخت جمشید تهیه کرده بود، زمینه کاری شد برای باستان‌شناسانی که پس از نیبور، به ایران آمدند و به کاوش پرداختند. بنابراین نیبور در میان همه سیاحانی که از ایران دیدن کرده‌اند، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است<ref>ر.ک: همان، ص11-‌12</ref>.