مآثر الإنافة في معالم الخلافة: تفاوت میان نسخه‌ها

مکاتبات میان خلفا و اهل ذمه و بیان شرایط آن‎ها در باب پنجم ذکر شده و نامه‌های صادره از خلفا و ولیعهدان و نامه‌های صادره از ملوک و وزرا به آنان، در باب ششم آمده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده در ذکر تاریخ خلفا، مبنای تاریخ‎نگاری خویش را بر تنظیم فهرستی بلند از ترتیب زمانی خلفا قرار داده است. او پس از برشمردن خلفا، آن‎ها را به چهار دسته تقسیم کرده است؛ یعنی خلفای راشدین، اموی، عباسی بغداد و عباسیان مصر که مورد اخیر را به‎عنوان رده چهارم قرار داده است. تا اینجا تاریخ‎نگاری [[قلقشندی، احمد بن علی|قلقشندی]] واجد نکته‌ای خاص در روش‎شناسی نیست و صرفا مبحث تاریخ عباسیان مصر که معاصر با آنان بوده است، از نظر دست اول بودن قسمت عمده اخبار، اهمیت دارد. جنبه‌های ابتکاری این اثر، با این اقدام شروع می‌شود که نویسنده در ذکر خلفا، از شماره استفاده می‌کند و سپس، نام، لقب و کنیه هریک از آنان را برمی‌شمارد. در ادامه برای هر خلیفه، دو مبحث را پی می‌گیرد: یکی تحت عنوان «الحوادث و الماجريات في خلافته» و دیگری، تحت عنوان «ولايات الأمصار في خلافته»<ref>ر.ک: خیراندیش، عبدالرسول، ص5</ref>.

پرواضح است که نویسنده با این روش، عباسیان را مبنای زمان‎شماری تاریخی خود قرار داده و سپس بر مبنای آن‎ها، نوعی تاریخ عمومی می‌سازد. قابل توجه است که در زمان او، دیگر برای تمامی جهان اسلام، خلافت مبنای زمان‎شماری تاریخی نبوده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

اینکه نویسنده سعی در اثبات بی‌پایه و اساس بودن ادعای خلافت از جانب مخالفان بنی‎عباس دارد را علاوه بر جهات کلی و عمومی که بر آن مترتب است، می‌توان از حساسیت چنین ادعاهایی در شمال آفریقا نیز بشمار آورد. در تاریخ جهان اسلام، هیچ‎گاه داعیه خلافت در برابر عباسیان در نواحی شرقی کارساز نبوده است. به‎عکس در نواحی غربی قلمرو اسلامی، یعنی از مصر تا مغرب الاقصی، به دلیل شرایط خاص جغرافیایی، یعنی دور از دسترس بودن، گستردگی بیابان‎ها و اهمیت اقتصادی اندک و نیز شرایط انسانی ناشی از سرکشی بربرها و گرایش آنان به اندیشه‌های غیر رسمی حاکم در جهان اسلام، خلافت‎های متعددی برپا شد<ref>ر.ک: همان، ص6-7</ref>.

صرف نظر از دستگاه سلطنتی و داعیه خلافت امویان اندلس که زمانی تا شمال آفریقا نیز گسترش یافت، ادریسیان شیعی‌مذهب (375-172ق)، بنی‌اغلب (269-184ق)، مرابطون (541-448ق)، موحدون (667-524ق)، بنی‎حفص (941-652ق) و فاطمیان (567-297ق) در تمام یا قسمتی از تاریخ خود، مدعی عباسیان بوده‌اند و در مجموع با تشکیل خلافت‎هایی در غرب قلمرو اسلامی، آن نواحی را از «سرزمین‎های خلافت شرقی» که از مرزهای شام تا هند و آسیا به مرکزیت بغداد گسترده بود، جدا می‌ساخت. اکنون عباسیان در نقش مخالفان سابق خود در شمال آفریقا مستقر شده بودند و در شرایط ضعیف و شکننده‌ای که داشتند، لازم بود به دفاعی نومیدانه، ادامه دهند<ref>ر.ک: همان، ص7</ref>.

فهرست مطالب، آیات، روایات، قوافی، کتبی که مؤلف آن‎ها را ذکر کرده، اعلام، اماکن و طوایف، ایام و وقایع و فهرست طرایف و نوادر، در انتهای کتاب آمده است.