كتاب الملة و نصوص أخری: تفاوت میان نسخه‌ها

یکم: ملت (دین و آیین)، عبارت است از آراء و افعال وضع‎شده، مقید به شرایطی که رئیس‎ اول‎ برای جمع وضع می‌کند. هدف او این است که به مدد بهره‌گیری مردمان از دین، به غرضی که در مورد آن‎ها دارد، نائل شود و یا به کمک آنان‎، به‎ غرض مشخص برسد و جمع، ممکن است عشیره باشد و ممکن است مدینه (شهر) یا ناحیه باشد و ممکن است امت بزرگ و یا امت‎های بسیار باشد<ref>ر.ک: مهاجرنیا، محسن، ص294؛ متن کتاب، ص43</ref>.

# اولین بخش افعال و گفتارهایی هستند که با آن‎ها، خداوند تعظیم و تمجید می‌شود.

# افعالی و گفتارهایی که به مدد‎ آن‎ها‎، موجودات‎ روحانی و ملائکه تعظیم می‌شوند.

# افعال‎ و گفتارهایی‎ که به مدد آن‎ها، انبیا و فرمانروایان فاضل و رهبران نیکو و پیشوایان هدایت، کسانی که در گذشته بوده‌اند، تعظیم و تکریم می‌شوند.

مقایسه دو متن نشان می‌دهد که آن‎ها تا حد بسیاری، به‎ویژه بندهای 11-18 كتاب الملة و صفحات 102-108 کتاب إحصاء‎ العلوم - ‎که به اهتمام عثمان امین منتشر شده است - ‎انطباق دارد و این انطباق ضمن‎ اینکه پیوند محکم دو کتاب را نشان می‌دهد، موجب طرح پرسش درباره تفاوت‎های دو متن‎ می‌شود.

این دو کتاب درباره موضوعاتی بحث می‌کنند‎ که‎ تا حدود زیادی یکسان هستند و متن‎هایشان در جاهای‎ متعددی انطباق دارند، اگرچه در‎ جاهای‎ دیگری‎ اختلاف وجود دارد. همچنان‎که کسی که در آن‎ها دقت نظر داشته‎ باشد، درمی‎یابد که هر‎ دوی‎ این کتاب‌ها درباره ملت نیز بحث می‌کنند، اما به روشی که با‎ شیوه‎ مؤلف‎ در كتاب‎ الملة متفاوت است. این تفاوت عبارت است از اینکه كتاب الملة، به‎طور کلی‎ ملت‎ و واضع‎ آن، علم مدنی و تحقیق‎ و تفحص درباره آن و تبیین آن را معرفی می‌کند؛ یعنی‎ این کتاب ملتی را که باید واضع شریعت برای هر امتی یا هر شهری یا در‎ هر زمانی مشروعیت ببخشد، ارائه نمی‌دهد، بلکه اصولی را که واضع ملت باید‎ بداند‎ و در وضع ملت از این اصول پیروی‎ کند‎، تبیین‎ می‌سازد؛ اما المدينة الفاضلة و السياسة المدنية، آرا‎ و افعالی‎ را معرفی می‌کند که گویی‎ به هر ملتی مشروعیت می‎بخشد یا سرمشقی به‎ دست‎ می‌دهد که هرکسی که می‌خواهد‎ هر‎ ملتی را‎ در‎ هر‎ امتی‎ یا در هر زمانی وضع‎ کند‎، باید به آن توجه داشته باشد؛ بنابراین ارائه آرا را در موجود‎ اول‎ و موجودات بعد از آن را آغاز‎ می‌کند، تااینکه به‎ موجودات‎ طبیعی می‌رسد و آرایی درباره موجودات‎ طبیعی‎ و انسان و گروه‎های انسانی ارائه‎ می‌دهد و مدینه و ملت فاضله را مطرح می‌کند و رئیس و اقسام‎ و مراتب‎ این مدینه یا ملت فاضله‎ را‎ معرفی‎ می‌کند و مدینه‎ها یا‎ ملت‎های‎ مخالف مدینه یا ملت‎ فاضله‎ را بیان می‌کند و اینکه ساکنان این مدینه چه کسانی‌اند و افعال‎ و آرایشان چیست را مشخص‎ می‌سازد<ref>ر.ک: همان، ص63-62</ref>.

مقصود از افعال در كتاب الملة، چنان‎که [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]]‎ معتقد است، فقط افعال‎ بدنی‎ نیست، بلکه‎ افعال زبان نیز هست، مثل ادعیه‎ و یادداشت‎ها؛ بنابراین عجیب نیست که [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] دعاء را تألیف کرده باشد‎ تا در آن مقصودش را از «گفته‎هایی که خداوند با آن‎ها‎، تعظیم‎ می‌شود» در كتاب الملة تبیین سازد<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص32؛ علی‌محمدی، علی، ص65</ref>.

شاید بتوان این اثر را به [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] انتساب کرد؛ زیرا او در كتاب‎ الملة، هنگام برشمردن انواع «آرایی که در الملة الفاضله» وجود دارد، می‌گوید: «نوع‎ دوم‎ آرایی‎ است که به مدد آن‎ها، انبیا و ملوک فاضل و رؤسای نیکو و امامان هدایت و حقیقت، یعنی کسانی‎ که به‎صورت متوالی در زمان گذشته بوده‌اند، توصیف می‌شوند و داستان مشترک‎ همه آن‎ها و سرنوشت و اعمال خیر‎ اختصاصی‎ هرکدام... بیان می‌شود». ظاهراً این‎گونه آرا باید از اخبار انبیا، ملوک گذشته و کتاب‌های تاریخ‎ و داستان‎ها اخذ شده باشد<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص34؛ علی‌محمدی، علی، ص65</ref>.

محقق در مقدمه، نسخی را که مورد استفاده قرار داده، ذکر نموده و برای هریک از آن‎ها علائم اختصاری در نظر گرفته و روش تصحیح و تحقیق را بیان نموده است.