پرش به محتوا

دیوان کامل امیرخسرو دهلوی: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۴۷: خط ۴۷:
دیوان [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیرخسرو]] دارای ویژگی‎های خاص و منحصربه‎فردی است که در اینجا به خاطر رعایت اختصار تنها از جنبه موسیقیایی مورد بررسی قرار می‎گیرد.
دیوان [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیرخسرو]] دارای ویژگی‎های خاص و منحصربه‎فردی است که در اینجا به خاطر رعایت اختصار تنها از جنبه موسیقیایی مورد بررسی قرار می‎گیرد.


[[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیر خسرو]] به‎ سبب برخورداری از ذهن‎ قوی‎ موسیقایی می‎کوشد که از میان اوزان شعر فارسی، وزنی را که با محتوا و حالت انفعالی شعرش هماهنگی دارد، انتخاب کند. این گزینش آگاهانه نیست؛ یعنی [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] هیچ‎گاه بر آن نبوده است‎ که نخست محتوای شعرش را در نظر آرد و سپس وزنی را که با آن مناسبت می‎یابد، انتخاب کند. بلکه [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] آن شاعر توانایی است که محتوای شعرش با وزن مناسب آن به‎ وی‎ الهام می‎شود هرچند که در منظومه‎های داستانی، شاعر، وزن را متناسب با مضمون انتخاب می‎کند اما بر روی هم شعر از چشمه فیاض الهام نشئت می‎گیرد و هنر شاعری [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو‎]] نیز‎ در پیوند مضامین شعر با موسیقی کلام وی است.<ref>کی‎منش، عباس، ص33</ref>
[[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیر خسرو]] به‎ سبب برخورداری از ذهن‎ قوی‎ موسیقایی می‎کوشد که از میان اوزان شعر فارسی، وزنی را که با محتوا و حالت انفعالی شعرش هماهنگی دارد، انتخاب کند. این گزینش آگاهانه نیست؛ یعنی [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] هیچ‎گاه بر آن نبوده است‎ که نخست محتوای شعرش را در نظر آرد و سپس وزنی را که با آن مناسبت می‎یابد، انتخاب کند. بلکه [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] آن شاعر توانایی است که محتوای شعرش با وزن مناسب آن به‎ وی‎ الهام می‎شود هرچند که در منظومه‎های داستانی، شاعر، وزن را متناسب با مضمون انتخاب می‎کند اما بر روی هم شعر از چشمه فیاض الهام نشئت می‎گیرد و هنر شاعری [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو‎]] نیز‎ در پیوند مضامین شعر با موسیقی کلام وی است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/28782/33 کی‎منش، عباس، ص33]</ref>


اوزان خوش‎آهنگ به کار رفته در‎ دیوان‎ خسرو بازتاب تسلط و تأثیر ذهن موسیقایی‎ اوست‎. نکته آن‎که‎ یکی‎ از ویژگی‎های عروض شعر‎ فارسی، اشتمال آن است بر اوزان خاصی به نام اوزان «دوری» یا «متناوب» یا «دوپاره» که‎ در این اوزان هر مصراع از‎ دوپاره‎ تشکیل‎ می‎گردد‎ که‎ وزن پاره دوم‎، تکرار‎ پاره اول است. به‎عبارت‎دیگر در وزن «دوری» هر نیم مصراع در حکم‎ یک‎ مصراع‎ است؛ مانند بیتی را که پیش‎ازاین‎ مذکور‎ افتاد‎ و یا‎ بیت‎ زیر در بحر مضارع مثمن مکفوف آخر بـ (مفعول فاعلاتن، مفعول فاعلاتن//مستفعلن فعولن، مستفعلن فعولن).
اوزان خوش‎آهنگ به کار رفته در‎ دیوان‎ خسرو بازتاب تسلط و تأثیر ذهن موسیقایی‎ اوست‎. نکته آن‎که‎ یکی‎ از ویژگی‎های عروض شعر‎ فارسی، اشتمال آن است بر اوزان خاصی به نام اوزان «دوری» یا «متناوب» یا «دوپاره» که‎ در این اوزان هر مصراع از‎ دوپاره‎ تشکیل‎ می‎گردد‎ که‎ وزن پاره دوم‎، تکرار‎ پاره اول است. به‎عبارت‎دیگر در وزن «دوری» هر نیم مصراع در حکم‎ یک‎ مصراع‎ است؛ مانند بیتی را که پیش‎ازاین‎ مذکور‎ افتاد‎ و یا‎ بیت‎ زیر در بحر مضارع مثمن مکفوف آخر بـ (مفعول فاعلاتن، مفعول فاعلاتن//مستفعلن فعولن، مستفعلن فعولن).


'''ما را ز کوی جانان عزم سفر نباشد*** بی‎عمر زندگانی کس را به‎ سر نباشد'''
{{شعر}}
{{ب|'' ما را ز کوی جانان عزم سفر نباشد ''|2='' بی‎عمر زندگانی کس را به‎ سر نباشد ''}}
{{پایان شعر}}
 


که بعد از پاره اول هر مصراع، وقفه یا مکثی صورت می‎گیرد؛ هرچند که در بسیاری از اوزان غیر دوری نیز این مکث‎ یا‎ وقفه محل ظهور می‎یابد.
که بعد از پاره اول هر مصراع، وقفه یا مکثی صورت می‎گیرد؛ هرچند که در بسیاری از اوزان غیر دوری نیز این مکث‎ یا‎ وقفه محل ظهور می‎یابد.
خط ۵۷: خط ۶۰:
اوزان دوری از ارکان متناوب تشکیل می‎شود نه از تکرار یک رکن. بسیاری از اوزان غیردوری نیز متناوب هستند؛ مانند بیت زیر در بحر مجتث‎ مثمن‎ مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن):
اوزان دوری از ارکان متناوب تشکیل می‎شود نه از تکرار یک رکن. بسیاری از اوزان غیردوری نیز متناوب هستند؛ مانند بیت زیر در بحر مجتث‎ مثمن‎ مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن):


'''ز دور نیست میسر نظر به روی تو ما را***چه دولتی‎ست-تعالی الله-از قد تو قبا را‎'''
{{شعر}}
{{ب|'' ز دور نیست میسر نظر به روی تو ما را ''|2='' چه دولتی‎ست-تعالی الله-از قد تو قبا را ''}}
{{پایان شعر}}


از‎ اوزان دیگری که شعر [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] بدان نمود تازه‎ای یافته است چهار بار مستفعلن است، یعنی بحر رجز مثمن سالم که غزل به مطلع زیر‎ نماینده آن است:
از‎ اوزان دیگری که شعر [[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|خسرو]] بدان نمود تازه‎ای یافته است چهار بار مستفعلن است، یعنی بحر رجز مثمن سالم که غزل به مطلع زیر‎ نماینده آن است:


'''بهر تو‎ خلقی‎ می‎کشد آخر، من بدنام را***بس می‎نیابم، چون کتم، وه این دل خودکام را'''
{{شعر}}
{{ب|'' بهر تو‎ خلقی‎ می‎کشد آخر، من بدنام را ''|2='' بس می‎نیابم، چون کتم، وه این دل خودکام را ''}}
{{پایان شعر}}
 


و نظیر آن است مطالع غزل‎های زیر:
و نظیر آن است مطالع غزل‎های زیر:


'''زان غمزه خون‎خوار جان افکار خوش می‎آیدم***ناخوش‎ بود‎ زخم نهان، زان یار خوش می‎آیدم'''
{{شعر}}
{{ب|'' زان غمزه خون‎خوار جان افکار خوش می‎آیدم ''|2='' ناخوش‎ بود‎ زخم نهان، زان یار خوش می‎آیدم''}}
{{پایان شعر}}


و نیز بحر رمل مثمن مشکول (فعلات‎ فاعلاتن فعلات فاعلاتن) در غزلی به مطلع زیر:
و نیز بحر رمل مثمن مشکول (فعلات‎ فاعلاتن فعلات فاعلاتن) در غزلی به مطلع زیر:


'''صفتی‎ست آب حیوان‎، ز دهان‎ نوشخندت‎***اثری‎ست جان شیرین، ز لبان هم‎چو قندت'''
{{شعر}}
{{ب|''صفتی‎ست آب حیوان‎، ز دهان‎ نوشخندت‎ ''|2='' اثری‎ست جان شیرین، ز لبان هم‎چو قندت''}}
{{پایان شعر}}


[[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیر خسرو]] برای ‎‎غنی‎تر‎ کردن موسیقی شعر خود، گاه در پایان نیم مصراع نیز قافیه آورده است‎ و این‎ کاری است‎ که همشهری او مولانای بلخ و نیز سعدی شیراز و لسان‎الغیب و بسیاری دیگر از شعرای بزرگ‎ بدین نمط شعر خود را خوش‎آهنگ‎تر و دل‎پذیرتر در جلوه آورده‎اند و خسرو نیز به‎ سبب داشتن ذهن قوی‎ موسیقایی‎ حلاوت شعرش را با پیوند کلمات هم‎قافیه در مذاق جان ناقدان سخن‎شناس، دل‎نشین‎تر و جذاب‎تر نموده است.
[[امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود|امیر خسرو]] برای ‎‎غنی‎تر‎ کردن موسیقی شعر خود، گاه در پایان نیم مصراع نیز قافیه آورده است‎ و این‎ کاری است‎ که همشهری او مولانای بلخ و نیز سعدی شیراز و لسان‎الغیب و بسیاری دیگر از شعرای بزرگ‎ بدین نمط شعر خود را خوش‎آهنگ‎تر و دل‎پذیرتر در جلوه آورده‎اند و خسرو نیز به‎ سبب داشتن ذهن قوی‎ موسیقایی‎ حلاوت شعرش را با پیوند کلمات هم‎قافیه در مذاق جان ناقدان سخن‎شناس، دل‎نشین‎تر و جذاب‎تر نموده است.
خط ۷۵: خط ۸۷:
ابیات زیر در بحر رجز مثمن سالم (مستفعلن چهار بار) از آن جمله است:
ابیات زیر در بحر رجز مثمن سالم (مستفعلن چهار بار) از آن جمله است:


'''آمد‎ بهار مشک دم، سنبل دمید و لاله هم***سبزه به صحرا زد قدم، سرو روان من کجا؟'''
{{شعر}}
{{ب|''آمد‎ بهار مشک دم، سنبل دمید و لاله هم‎ ''|2='' سبزه به صحرا زد قدم، سرو روان من کجا؟''}}
{{ب|''از گریه ماندم پا به گل، وز دوستان گشتم خجل‎ ''|2=''جان از جهان بگسست دل، جان‎ و جهان‎ من کجا؟''}}
{{پایان شعر}}


'''از گریه ماندم پا به گل، وز دوستان گشتم خجل*** جان از جهان بگسست دل، جان‎ و جهان‎ من کجا؟'''


نقش موسیقایی این غزل، افزون بر صنعت تشخصی که در آن است و سایر صنایع ادبی یا قافیه درونی آن از توانایی شاعر در خلق آهنگ‎های دل‎نشین خبر‎ می‎دهد‎. به‎ویژه که آهنگ زنگ شتر که در موسیقی ایرانی از اعتباری جالب‎نظر برخوردار است، بدان جلوه‎ای نوآیین و رنگی تازه داده است.
نقش موسیقایی این غزل، افزون بر صنعت تشخصی که در آن است و سایر صنایع ادبی یا قافیه درونی آن از توانایی شاعر در خلق آهنگ‎های دل‎نشین خبر‎ می‎دهد‎. به‎ویژه که آهنگ زنگ شتر که در موسیقی ایرانی از اعتباری جالب‎نظر برخوردار است، بدان جلوه‎ای نوآیین و رنگی تازه داده است.
خط ۸۳: خط ۹۷:
خسرو این موسیقی درونی و قافیه میانی را‎ در‎ همین بحر و وزن با صنعت موازنه و سجع در ابیات زیر به چیرگی باز نموده است:
خسرو این موسیقی درونی و قافیه میانی را‎ در‎ همین بحر و وزن با صنعت موازنه و سجع در ابیات زیر به چیرگی باز نموده است:


'''دردی که از جانان بود، راحت‎فزای جان بود***یک درد دیگر آن بود کو‎ وعده درمان‎ دهد'''
{{شعر}}
 
{{ب|''دردی که از جانان بود، راحت‎فزای جان بود‎ ''|2=''یک درد دیگر آن بود کو‎ وعده درمان‎ دهد''}}
'''چون بر سرم آن‎ بوالهوس‎، ناوک‎زنان‎ راند فرس***دل زنده باید آن نفس، تا بوسه بر پیکان زند'''<ref>ر.ک: همان</ref>
{{ب|''چون بر سرم آن‎ بوالهوس‎، ناوک‎زنان‎ راند فرس‎ ''|2=''دل زنده باید آن نفس، تا بوسه بر پیکان زند''<ref>ر.ک: همان</ref>}}
{{پایان شعر}}


در دیوان‎ خسرو‎ اوزان‎ پرکاربرد شعر فارسی درخششی خاص یافته و رنگی خوش‎ ریخته‎ است که برخی از آن اوزان گواه گفته ماست:
در دیوان‎ خسرو‎ اوزان‎ پرکاربرد شعر فارسی درخششی خاص یافته و رنگی خوش‎ ریخته‎ است که برخی از آن اوزان گواه گفته ماست:
خط ۱۱۳: خط ۱۲۸:
==منبع مقاله==
==منبع مقاله==
# مقدمه‎ها و متن کتاب.
# مقدمه‎ها و متن کتاب.
# کی‎منش، عباس، امیرخسرو دهلوی و موسیقی دیوان او، مجله حافظ، فروردین و اردیبهشت 1388، شماره 59، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور به آدرس:
#[[:noormags:540057|کی‎منش، عباس، امیرخسرو دهلوی و موسیقی دیوان او، مجله حافظ، فروردین و اردیبهشت 1388، شماره 59، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور]].
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/540057
 


== وابسته‌ها ==
== وابسته‌ها ==
خط ۱۲۰: خط ۱۳۵:
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:کتاب‌شناسی]]
   
   
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده: مرداد(98)]]
 
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:قربانی-باقی زاده]]
[[رده:25 تیر الی 24 مرداد (98)]]
[[رده:25 تیر الی 24 مرداد (98)]]
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش