خلق أفعال العباد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خلق أفعال العباد'''، اثر محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی 256ق)، کتابی است یک‎جلدی به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. بحث در کتاب بر سر مخلوق بودن قرآن و نیز افعال بندگان و میزان دخالت بنده در افعال خویش است. اثر به تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره رسیده است. از نظر محقق، این کتاب از نفیس‎ترین کتاب‎هایی است که سلف در رد بر جهمیه اولی و معتزله و معطله و... نوشته‎اند.

بخاری در این کتاب از فتنه‎ای که معتزله و جهمیه برپا کردند یعنی سخنشان مبنی بر اینکه «گفتند قرآن مخلوق است» صحبت می‎کند. وی اقوال و آرای آنان را رد می‎کند و علیه آنان اقامه دلیل می‎نماید. سلیمان بن داود هاشمی گفته: «من قال القرآن مخلوق فهو کافر و ان کان القرآن مخلوقا کما زعموا فلما صار فرعون اولی بأن یخلد فی النار إذ قال: «أنا ربکم الأعلی» و زعموا أن هذا مخلوق و الذی قال: إننی أنا الله لا اله الا انا فاعبدنی. هذا ایضا قد ادعی ما ادعی فرعون فلما صار فرعون اولی بأن یخلد فی النار من هذا و کلا منهما عنده مخلوق...؟» وی سپس در این کتاب از حدیث مستفیضی از جهمیه و افعال آنان صحبت می‎کند؛ او می‎گوید: ابوجعفر روایت کرده یحیی بن ایوب گفته که از ابونعیم بلخی شنیده که گفته: مردی از اهل مرو رفیق جهم بود. سپس وی با او قطع دوستی کرد و جفا بر وی روا داشت. به وی گفتند چرا بر وی جفا می‎کنی؟ گفت از وی چیزی دیدم که اصلاً تصورش را هم درباره‎اش نمی‎کردم؛ روزی آیه فلان را می‎خواندم (آیه را یحیی فراموش کرده) او به من گفت: پیامبر اکرم(ص) چه ظرفیتی داشته! این سخنش را حمل بر صحت کردم. سپس وی سوره طه را خواند و هنگامی‎که به آیه «الرحمن علی العرش استوی» رسید گفت: خدا شاهد است که اگر راهی برای حذف آن بود، این آیه را از مصحف حذف می‎کردم. این سخنش را دیگر حمل بر صحت نکردم و رشته دوستی از وی بریدم.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص24-25</ref>

نویسنده سپس مذهب احمد بن حنبل (متوفی 241ق) در این قضیه را روشن می‎سازد؛ او می‎نویسد: اما آنچه فریقین به آن از مذهب احمد بن حنبل استناد کرده‎اند و هرکدام مدعی شده‎اند که از خودشان است، در بسیاری از اخبارشان ثابت نیست و چه‎بسا که دقت مذهب وی را متوجه نشوند. بلکه معروف از احمد و اهل علم این است که کلام الله غیر مخلوق است و ماسوای آن مخلوق و آنان از بحث و تنقیب از اشیای غامض کراهت دارند و از اهل کلام و خوض و تنازع اجتناب می‎کنند، مگر در مواردی که علم و بیّنه از رسول خدا(ص) وجود داشته باشد و خدای متعال گفت: آنچه از کتاب پروردگارت بر تو وحی شده را بخوان. نویسنده بیان می‎کند که تلاوت از نبی(ص) و اصحابش است و وحی از ربّ و از این باب است سخن عایشه که گفت: «ما کنت أظن ان الله منزل فی شأنی وحیا یتلی».<ref>ر.ک: همان</ref>

دکتر نشار می‎گوید: ازآنجایی‎که بخاری تصریح کرده که اصوات بندگان مخلوق هستند (زیرا از افعالند)، پس تلاوت نیز مخلوق خواهد بود و اساساً تلاوت چیزی نیست جز تلفظ به قرآن و ازاین‎جهت است که مخلوق بودن قرآن را به وی نسبت داده‎اند؛ زیرا این امر لازمه مذهبش در خلق تلاوت و اصوات است. به اعتقاد او شیوه بخاری در استدلال درنهایت دقت است؛ زیرا وی نصوص را از قرآن و سنت و کلام سلف آورده و مذهب و عقاید خودش را از دل این امور بیرون می‎کشد.<ref>ر.ک: همان، ص25-26</ref>

مهم‎ترین بحث بخاری در این کتاب درباره نفی مخلوق بودن قرآن است. او با استفاده از نقل‎قول برخی از صحابه و دیگران که به قران مراجعه کرده و از آیات «قل هو الله احد» و «اننی انا الله لا اله الا انا» برای نفی مخلوق بودن قرآن کمک گرفته‎اند، می‎گوید کسانی که معتقدند که قرآن مخلوق است نسبت به این آیات شریفه چگونه عمل می‎کنند؟ <ref>ر.ک: متن کتاب، ص33</ref> مقصود او از این کلام این است که اگر قرآن مخلوق باشد پس این آیات نیز مخلوقند و لازمه آن این است که «الله» که در این آیات وجود دارند باید مخلوق باشند (بخاری بین اسم و مسمی تمایزی قائل نشده است)؛ لذا با این تفکر مبارزه نموده و هرآن کس که معتقد به خلق قرآن باشد را کافر و مهدور الدم می‎داند.

فهارس فنی (کتابنامه و فهرست مطالب) در انتهای اثر ذکر شده است. در صحت انتساب کتاب «خلق افعال العباد» به بخاری، شکی وجود ندارد؛ زیرا این امر بسیار واضح است؛ یوسف بن ریحان بن عبدالصمد و فربری، مطالبی را از این کتاب بخاری نقل کرده‎اند. همچنین ابن حجر چندین مرتبه در شرحش بر صحیح بخاری، از این کتاب نقل کرده و آن را منسوب به وی دانسته است و این مؤیدی بر این مطلب است که این اثر از آن بخاری می‎باشد.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص24</ref> پاورقی‎ها علاوه بر ذکر ارجاعات گاهی حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب است.