الوحدة التاريخية للسور القرآنية: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده خود می‌گوید رهنمودهای‌ دوستان‌، وی را به بیان تأثیر عـملی دانش تاریخ نزول و تـبیین تـأثیر رویکرد تاریخی در نوآوری در تفسیر تمامی قرآن یا برخی از سوره‌ها تشویق کرد. نیاز به ادامه بحث‌ و بررسی‌ در‌ قواعد این روش و رویکرد و برگرفتن‌ آن‌ رهنمودها‌ وی را در این کار جدی کرد و بر آن داشت تا برخی از اشـکالاتی که ناشی از برداشت نادرست است، بپردازد‌؛ اما‌ وظیفه‌ اصلی همان تأکید و تمرکز بر یکی از مسائل‌ مهم‌ دانش تاریخ نزول، یعنی وحدت تاریخی در تفسیر سوره‌های قرآن و تبیین تأثیر این وحدت در تفسیر تـمامی قـرآن است‌؛ گویی‌ قرآن‌ کریم یک واحد به‌هم‌پیوسته و نظام‌مند است که با سیره‌ نبوی در دوران مکی و مدنی سازگار است<ref>ر.ک: مقدمه، ص11؛ نزال، عمران مسیح، ص13؛ قدمی، هاجرخاتون، ص27</ref>.

نویسنده در بخش اول به بیان معنای گردآوری قرآن و تفاوت میان گردآوری قرآن‌ توسط‌ خداوند‌ و گردآوری توسط پیـامبر(ص) و سـپس گردآوری آن توسط دیگران پرداخته است. هدف او از این کار،‌ تفکیک‌ بین گردآوری قرآن از جانب خداوند و گردآوری مصحف توسط دیگران است. در همین بخش‌ خواننده‌ را‌ به تجدیدنظر در دانش‌های قرآنی فرا می‌خواند<ref>ر.ک: مقدمه، ص13؛ نزال، عمران مسیح، ص15؛ قدمی، هاجرخاتون، ص27</ref>.

در باب اول از این بخش در رابطه با نظریه گردآوری قرآن چنین می‌خوانیم: اگر این سخن درست‌ بـاشد‌ کـه قـرآن به‌صورت پراکنده نازل شده است و هم‌چنین آیاتی که به‌طور‌ پراکنده‌ باقی نمانده‌اند و در سوره‌های مستقلی قرار داده شده‌اند هرچند که نزول سوره کامل نبوده این‌، بدان‌ معناست‌ کـه وحـدت سـاختار بنیادین در قرآن کریم، در سوره‌ها تجلی یافته است‌. پس‌ سوره اساس و مـبنای وحـدت ساختار در قرآن کریم است؛ لذا خداوند و تعداد واحدهای ساختار در قرآن‌ کریم‌ را صد و چهارده سوره قرار داده و در موارد مـتعددی بـه آن اشـاره‌ نموده‌ است<ref>متن کتاب، ص19؛ همان، ص20؛ همان</ref>.

گردآوری‌ قرآن کریم از مسائلی است که در همان سال‌های نـخست از آغـاز نزول قرآن در مکه و تکمیل آن در مـدینه، طـراحی شده اسـت. یـعنی خـداوند به این پرسش‌ها پاسخ داده‌ و فـرموده‌ اسـت که او خود قبل از حفظ کردن آن به گردآوری آن پرداخته است. خداوند به پیـامبر(ص) خـبر داده که عهده‌دار گردآوری آن است و در سوره قـیامت، قبل از‌ مسئولیت‌ حفظ آن از مـسئولیت گـردآوری آن خبر داده است. این گـردآوری، گـردآوری حقیقی است<ref>ر.ک: همان، ص21-20؛ همان، ص22-21؛ همان، ص28</ref>.

گردآوری قرآن توسط پیامبر(ص) همان گردآوری نوشته‌ها بـر اشـیای موجود آن روز یعنی سنگ و پوست و لیف خرما و... بوده است؛ بنابراین، گردآوری مکتوب قرآن توسط پیامبر(ص) همان گردآوری نبوی‌ است‌ و آن‌ را گردآوری دوم، نامیدیم<ref>ر.ک: همان، ص32-31؛ همان، ص32-31؛ همان</ref>.

مـصحف نوشت ابوبکر مـرجع تـمام مصحف‌هایی گشت که پس‌ازآن نوشته شده‌اند و لذا‌ صـحابه آن را مـصحف نمونه یا الگو نامیدند، چون تمام مصحف‌هایی‌ که‌ پس‌ازآن نوشته‌اند چه در دوران خـلافت ابوبکر و چه عمر و چه عثمان نـسخه‌برداری از آن است<ref>ر.ک: همان، ص34؛ همان، ص34؛ همان، ص29</ref>. ‌در زمان خلافت عثمان میان برخی از مسلمانان در قرائت اختلاف پیش آمد و ایـن کـار مسلمانان و خلیفه وقت را ملزم نمود کـه چـند نـسخ رسـمی از‌ مـصحف‌ نمونه نسخه‌برداری کـنند و در شـهرها منتشر سازند تا در برابر دیگر مصحف‌های خاص به آن تکیه شود. ویژگی این گردآوری که گردآوری مرحله چهارم نامیده شده آن است که مصحف الگو و نمونه را به هـمه مـسلمانان عمومیت بخشید و تمام مصحف‌های ویژه را سوزاند تا‌ امت‌ پیرامون‌ مصحف نمونه به وحدت برسند. بدین ترتیب درمی‌یابیم‌ که تمام فرایند گردآوری قرآن در متن قرآنی بدون تغییر و زیاد و کم کـردن بـا هم منطبق‌اند. این تعدد و تنوع‌ روندها‌ تنها‌ در شکل‌های گردآوری است نه در مضمون و محتوا<ref>ر.ک: همان، ص35؛ همان، ص35-34؛ همان، ص29</ref>. ‌

در آخرین فصل از باب اول کتاب، موضوع نوآوری در علوم قرآنی مطرح شده است. در مـیان دانـشمندان‌ مسلمان‌ نخستین‌ کسی که به این نکته توجه نمود‌ زرکشی‌(متوفی794ق) است. وی بر آن است: «ازآنجایی‌که علوم قرآنی محدود‌ نیست‌ و معانی آن نیز دست‌یافتنی نیست‌، توجه‌ به آن‌ تا‌ جایی‌ که ممکن بـاشد، لازم است و گذشتگان‌ به‌ تدوین کتابی در این زمینه که شامل انواع علوم آن باشد نپرداخته‌اند‌، حال‌آنکه به تدوین در حوزه‌ حدیث اقدام نموده‌اند. به‌ همین‌ سبب با طلب خیر از‌ خداوند‌ به تدوین کـتابی جـامع در این حوزه دست یازیدم و مطالبی را که دراین‌باره گفته شده بود گرد‌ آوردم‌ و با‌ معانی زیبا و حکمت‌های‌ بلند‌، آن را آراستم». زرکشی پس‌ازاین مـطالب‌ بـه‌ بیان‌ گونه‌های‌ علوم‌ قرآنی پرداخته که‌ موضوع‌های‌ بحث آن در این کتاب به 47 گونه رسیده است. پس‌ از حدود یک قرن، [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]] (متوفی911ق) پس از پرداختن به گونه‌های چهل‌وهفت‌گانه زرکشی، کوشید تا در کتاب «[[الإتقان في علوم القرآن]]»‌ به‌ هشتاد نوع از آن‌ بپردازد‌<ref>ر.ک: همان، ص38-37؛ همان، ص37-36؛ همان، ص30-29</ref>. ‌

در باب دوم از بخش اول کـتاب بـه تبیین معنای‌ تفسیر‌ تاریخی و رد شـبه‌ها پیـرامون آن پرداخـته و به مسائلی چون مفهوم نظریه وحدت‌ تاریخی‌ سوره‌ها‌ و رابطه میان آن و وحدت موضوعی اشاره شده است. در فصل سوم از این باب، «وحدت تاریخی» مورد بحث قرار گرفته است. وحـدت‌ تـاریخی‌ یعنی ویژگی انحصاری یک سوره از تاریخ آغاز تا پایان آن. گام‌های اساسی برای شناخت وحدت تـاریخی هر سوره به‌قرار زیر است:

# شناخت تاریخی وحدت تاریخی تمامی قرآن، از‌ وحـدت‌ تاریخی هر سوره و وجـود آن در وحـدت تاریخی تمام قرآن یعنی نزول آن در دوران پیامبر(ص) و زندگی حضرت(ص) و مدت‌زمان نزول قرآن به‌صورت پراکنده در دوره‌ای از روز بعثت‌ تا‌ وفات حضرت‌(ص) بیرون نیست، چون آیه‌ای از قرآن نیست که قبل از نبوت یا پس از وفـات حضرت(ص) نازل‌ شده باشد.

# تکیه بر ترتیبی که به نزول سوره‌ها توجه دارد‌: این‌ اجتهاد‌ گاه تابع اجتهاد پیشین است یا نکته جدیدی دارد و آن را تعدیل می‌نماید که البته به بررسی ‌‌علمی‌ و تاریخی قـابل اعـتمادی تکیه دارد.

ممکن است‌ شناخت‌ این وحدت تاریخی از حـکمت‌هایی بـاشد کـه هدف خداوند از پراکنده نازل کردن سوره‌ها بوده اسـت. زیـرا سوره‌ها به‌مثابه واحدهای یک ساختمانند که هر یک دربردارنده تعداد معینی‌ از‌ آیاتند، یعنی وجود قرآن کریم در سوره‌های بـسیاری اسـت، چـه بزرگ و چه کوچک و سوره‌ها دارای موضوع‌ها و مسائل متنوعی هستند و به انـدیشه‌ورزی در حکمت آن فرا می‌خوانند‌‌<ref>ر.ک: متن کتاب، ص84؛ نزال، عمران مسیح، ص76</ref>. ‌

در دوران اخـیر بـحث تفسیر موضوعی قرآن‌ یا‌ وحدت موضوعی در تفسیر سوره‌های قرآن مطرح شده اسـت و بـرخی مـی‌پندارند که رویکرد‌ تازه‌ای‌ در‌ تفسیر است اما در حقیقت رویکردی کهن است و تنها در نام و توصیف و وضع قـواعد‌ عـلمی‌ بـرای آن و تعیین روش پژوهش در آن، جدید است. آنچه جدید است در‌ حقیقت‌ همان‌ وحدت موضوعی در تـفسیر سـوره‌هاست؛ اما مهم‌ترین نقد بر تفسیر موضوعی یا وحدت موضوعی در‌ تفسیر‌ قرآن یا تفسیر برخی سوره‌ها، عـدم تـکیه طرفداران این رویکرد به تفسیر‌ تاریخی‌ وحدت‌ تاریخی سوره‌هاست که چنین رویـکردهایی بـسیاری از عوامل قدرت و روشمندی ضروری این تفسیر را از‌ بـین‌ مـی‌برند‌. در آخرین فصل از بخش اول کتاب به برخی‌ از‌ نقاط مشترک بین وحدت موضوعی و وحدت تاریخی تفسیر سوره‌های قرآن اشاره شده که از آن جمله است: شناخت اولیه از سوره، چه مـکی چـه مدنی، چه‌ در‌ اوایل مکی باشد یا اواسط‌ و یا‌ اواخر آن؛ تعداد آیات و نام‌های آن اگر بیش از یک نام دارد و ارتباط این نام با موضوع و تاریخ و ترتیب آن<ref>ر.ک: همان، ص90 و95؛ همان، ص86؛ همان، ص34-33</ref>. ‌

مبحث دومین بخش کتاب، تـطبیق‌ مـوردی‌ رویـکرد تاریخی بر یکی از سوره‌هاست که سوره مدنی احـزاب است. نویسنده در ابتدای این بخش سوره احزاب را معرفی و سپس ویژگی‌های این سوره را بیان کرده است؛ در نهمین ویژگی چنین می‎خوانیم: ارتباط بین تنوع موضوع‌های این سوره و تاریخ نزول آن در سوره احزاب، بیانگر وحدت تاریخی سوره و نزول آن در یک پروسه تاریخی منسجم است. این وحدت تاریخی بیانگر تسلسل رخدادهایی است که با ترتیب و ترتیل نزول آیات سوره هم‌زمان است<ref>ر.ک: همان، ص102؛ همان، ص94؛ همان، ص94 </ref>. در این بخش چهارده ندائی که با آن‌ها پیامبر(ص)، زنان آن حضرت یا مؤمنین مورد خطاب قرار گرفته‌اند در چهارده فصل بررسی شده است. اولین آن‌ها «یا ایها النبی» در ابتدای سوره احزاب و آخرین آن‌ها «یا ایها الذین آمنوا» در آیه هفتاد آن سوره است.