أسئلة نجم‌الدين الكاتبي عن كتاب المعالم لفخرالدين الرازي مع تعاليق عزالدولة ابن كمونة: تفاوت میان نسخه‌ها

'''أسئلة نجم‌الدين الكاتبي عن كتاب المعالم لفخرالدين الرازي مع تعاليق عزالدولة ابن كمونة'''، تألیف ابوالمعالی علی بن عمر بن‌ علی‌ کاتبی قزوینی، معروف به دبیران‌ کاتبی، حکیم و ریاضی‌دان شافعی (مـتوفی 675ق) است.

کتاب حاضر به زبان‌ عربی و شامل سه متن است: متن المعالم‌ اثر فخرالدین رازی، متن اسئله نوشته‌‌ نجم‌الدیـن‌ کـاتبی بـر معالم و تعلیقات ابن کمونه در جـواب‌ کـاتبی‌ هـمراه با حواشی‌ مستقیم وی بر قسم اصول دین کتاب که فصوص نامیده شده‌اند. این اثر با تحقیق‌ و مقدمه زابینه‌ اشمیتکه‌ و رضا پورجوادی منتشر شده است.  

# بخش اول در اصول دین: در این بخش ابتدا خطبه و مقدمات رازی، کاتبی و ابن کمونه ارائه شده است. سپس متن اثر سه شخصیت در ده باب به همان ترتیب ارائه شده است.  

نجم‌الدین کاتبی، اغلب‌ بعد از‌ نقل‌‌ عبارت‌ فخر رازی با عنوان‌ «قـلنا» سـؤال خود را از معالم مطرح می‌کند. ابـن کـمونه نیز در تعلیقاتش که در پاسـخ کـاتبی ایـراد‌ شده،‌ پس‌ از‌ نـقل‌ عـبارت‌ کتاب‌ المعالم‌ با عنوان «أقول» دیدگاه‌ خود را بیان‌ نموده است.

المعالم‌ جزء آثار نسبتا کوتاه‌ فـخرالدین‌ رازی (متوفی 606ق) است کـه ظـاهراً آن‌ را در سال‌های پایانی عمر خویش تألیف‌ کرده است. متنی که امروز از معالم باقی‌ است، شامل دو قسم، یکی در اصول‌ دین‌ و دیگری در اصول فقه است؛ ولی‌ به‌طور دقیق مشخص نیست که کـتاب در اصل شامل چند قسم (نوع) بوده است. فردی‌ به نام کاتبی رساله‌ای به نام اسئله نوشته‌ است که‌ حاوی‌ حواشی انتقادی‌اش بر کتاب معالم است. وی در سراسر حواشی‌ خود سعی کرده به مـتن مـعالم نزدیک‌ بماند و جزئیات استدلال رازی را نقد کند. کاتبی در مقدمه کتاب می‌نویسد: «ایـن رسـاله‌ای اسـت‌ مشتمل بر اسئله‌ای که‌ ما‌ بر‌ دو نوع کتاب معالم ایراد کرده‌ایم». ابن کمونه نیز رساله‌ای مشتمل بر‌ تعلیقاتش‌ بر حواشی انتقادی کاتبی و نیز در نقد معالم نوشته است. ابن کمونه‌ در مقدمه خود بیان می‌کند: باآنکـه‌ مـعالم یکی از سودمندترین و دقیق‌ترین‌ آثار مختصر فخر رازی است‌، برخی‌ از مواضع نویسنده در آن به‌خوبی بیان‌ نشده است و اضافه می‌کند که او حتی‌ پیش از دیدن اسئله قصد نقد کردن کار رازی را داشته است. بـنابراین، کـار‌ او‌ هم‌‌ پاسخی بر نوشته کاتبی و هم‌ نقدی‌ بر‌ معالم رازی است<ref>ر.ک: موسی‌وند، محسن، ص43</ref>‏.

تـاریخ نـگارش رساله ابن کمونه و تعلیقات‌ او‌ بر حواشی‌ کاتبی قزوینی تا اندازه‌ای از روی ارجاعی که ابن کـمونه در‌ شـرح‌ خـود‌ بر تلویحات سهروردی بدان داده است، معلوم می‌شود. ازآنجاکه‌ شرح تلویحات ابن کمونه‌ در‌ اوائل 667 بـه پایـان رسیده است، این‌ رساله باید پیش از این‌ تاریخ‌ نوشته‌ شده باشد<ref>ر.ک: همان؛ مقدمه محققین، صفحه شش</ref>‏.  

کـاتبی بـه‌جز یک مورد (ارجاع به‌ محصل‌ در صفحه 145)، به آثار دیگر فخر رازی ارجاع نمی‌دهـد؛ اگـرچه مـی‌دانیم که با دیگر‌ آثار‌ او به‌خوبی آشنا بوده است<ref>ر.ک: مقدمه محققین، صفحه پنج</ref>‏؛ ولی رویکرد ابن کمونه‌ بـر‌ مـعالم فخر رازی متفاوت از کاتبی‌ است‌. او‌ پیوسته‌ آراء فخر رازی را در معالم با‌ آراء‌ او در آثار دیگرش‌ مقایسه مـی‌کند. بـه‌طـور خاص به کتاب الأربعين، کتاب‌ المحصل و کتاب‌ نهاية العقول‌ ارجاع‌‌ می‌دهد که به نظر مـی‌رسد هـمه‌ را‌ بـه‌دقت خوانده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هفت</ref>.

کاتبی قـزوینی در مـجموع بر 30 مسئله از بخش کلام کتاب‌‌ مـعالم‌ حاشیه‌ زده است و ابن کـمونه نـیز مجموعاً در‌ 17‌ مورد‌ بر‌ حواشی‌‌ کـاتبی‌ قـزوینی، تعلیقه نوشته است. فخر رازی در سه مورد پس از نقل‌ سخن ابن سینا رأی او را نقد کره اسـت. اول در بـاب حقیقت واجب‌الوجود‌ در مسئله دهـم از بـاب سـوم ، دوم در باب تجرد نـفس‌ در مـسئله دوم از باب هشتم و سوم در بـاب حـدوث نفس‌ ناطقه در مسئله سوم از باب‌ هشتم<ref>ر.ک: موسی‌وند، محسن، ص44</ref>‏.  

ابن کمونه در بخش‌های مختلف،‌ مطالبی‌ را کـه مـرتبط با موضوع‌ آن‌ باب است به آن‌ افزوده‌ است. در باب اول یک‌ فص‌، در باب سوم‌ دو فص، در بـاب چـهارم دو فص، در باب هفتم‌ سه‌ فص، در باب‌ هشتم، سه‌ فص‌ و در‌ باب نهم دو‌ فص‌ کـه مجموعاً سیزده فص را‌ تشکیل می‌دهد<ref>ر.ک: همان</ref>‏.  

در نسخه‌های خطی، فصوص ابن کمونه به‌صورت جداگانه در انتهای تعلیقات او بر قسم اصول دین کتاب آمده است. در متن حاضر این ترتیب تغییر کرده و هریک از این فصوص متعاقب قطعه مورد بحث در معالم قرار گرفته است. افزون بر این، در نسخ خطی، کل متن معالم با حواشی کاتبی و ابن کمونه همراه نیست. نویسنده در چاپ حاضر، حواشی کاتبی و تعلیقات ابن کمونه را متعاقب موضع آن در متن معالم قرار داده‌ است و عبارات مورد نظر آن دو را نیز در متن معالم با حروف درشت متمایز کرده است تا کار خواننده در تعقیب و فهم بحث آسان شود<ref>ر.ک: مقدمه، صفحه هشت</ref>.

مطالب مطرح‌شده در ابواب کتاب در ضمن مسائل متعددی ذکر شده که به‌عنوان نمونه به برخی ابواب و چند مسئله اشاره می‌شود:  

در باب اول، به مباحث مربوط به علم و معرفت پرداخته شده است‌ و مشتمل بر ده مسئله است. در مسئله دوم فخر رازی معتقد است که تصدیق به وجود علم‌ و معرفت‌های بدیهی ضروری است و نمی‌توان تمامی‌ تـصورات‌ و تصدیقات را نظری و اکتسابی دانست<ref>ر.ک: موسی‌وند، محسن، ص45</ref>‏.  

بـاب دهـم، در موضوع امامت و مشتمل بر‌ ده‌ مسئله‌ است. فخر رازی در مسئله اول درباره نصب امـام سـه نظریه را‌ مطرح‌ می‌کند و سپس چنین می‌نویسد: شـیعیان دوازده‌‌امامی قائلند‌ که‌ دلیـل‌ آن لطفی است که خداوند نسبت به بندگانش در راه انجام واجبات عقلی و ترک‌ قبایح‌ عقلی دارد و امام حـافظ شـریعت‌ و تبیین‌کننده آن است<ref>ر.ک: همان، ص51</ref>‏.  

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس اسامی رجال و اعلام، اسامی کتب و رسائل، اسامی ملل و فرق و مذاهب، اسامی بلدان و آیات قرآنی در انتهای کتاب ذکر شده است.  

<references/>