مجموعه اشعار فیلسوف کبیر صدرالدين شيرازی «ملا صدرا»: تفاوت میان نسخه‌ها

1- محمد خواجوى درباره موضوع اين اثر، بر دو نكته تأكيد كرده است: اول اين‌كه اشعار كتاب حاوى موضوعات مختلف است و صدرالمتألهين آن را بر طبق مبانى فلسفى خويش به نظم درآورده است. ديگر آن‌كه اين مجموعه بيشتر بر محور تجسم اعمال و روز رستاخيز دور مى زند (مقدمه مصحح، ص دوازده). به نظر مى‌رسد نكته اول، بجا و درست است و فروغ برخى از انديشه‌ها و نظريه‌هاى حكمت متعاليه در اين اشعار نيز ديدنى است ولى نكته دوم چندان قرين صحت و دقت نيست. تجسم اعمال و مبحث معاد از جمله موضوعات مطرح در اين اثر است ولى به نظر نمى‌رسد كه داراى نقش محورى باشد بلكه مى‌توان گفت نظريه‌هاى «اصالت وجود»، «تشكيك وجود»، «وحدت وجود» و «حركت جوهرى» و مانند آن، زيرساخت نظرى و درون‌مايه مشترك مضامين اين مجموعه شعرى را تشكيل داده است.

2- خواجوى در مقدمه‌اش اين نكته را نيز يادآور شده است كه صدرالمتألهين در سرودن اين اشعار بيشتر توجه به معانى بلند عرفانى و فلسفى داشته است و روش او در سرودن اين اشعار، مثنوى بوده و توجه چندانى به صنايع شعرى، كنايات، اشارات، اغراق و امثال اينها نداشته و افكارش فقط بر محور فلسفه تألّه -يعنى حكمت متعاليه كه خود مؤسّس آن بوده است- دور مى‌زند. با اين همه چيزى از آن صنايع هم كم ندارد (همان، ص پانزده). جمله اخير ايشان ظاهراً چندان با واقع مطابق نيست و در هر حال به نظر مى‌رسد اين مجموعه اشعار از نظر ادبى و هنرى با شاه‌كارهاى شاعران بزرگ فارسى‌زبان مانند حافظ و سعدى و مولوى قابل مقايسه نيست.

3- در اين مجموعه، تكرار هم هست و ابياتى يكسان و يا با تغييراتى اندك در چند مورد ذكر شده است (به‌طور مثال مقايسه شود: همان، ص 3- 4 با ص 79- 80)؛ علت اين مسأله آن است كه دو مجموعه شعرى از ملاصدرا در اين كتاب جمع شده كه شايد در واقع يك مجموعه بوده و به‌وسيله دو نفر نوشته شده است ولى مصحح محترم احتمال مى دهد كه در واقع صدرالمتألهين دو مجموعه شعرى سروده و در دومى برخى از ابيات اولى را با تغييراتى تكرار كرده است (مقدمه مصحح، ص سيزده- چهارده).

4- اين مجموعه اشعار با ابياتى درباره توحيد و با اين بيت آغاز شده است: {|  class="wikitable poem"

|-

! مى‌ستايم خالقى را كوست هست !! اين دگرها نيستند و اوست هست  

|} (همان، ص 3). اين بيت به روشنى اشاره به نظريه اصالت وجود دارد و بلكه بيانگر مبحث وحدت وجود است و ظاهرش، همه كثرات و وجود ممكنات را نفى مى‌كند و فقط به اثبات وجود او مى‌پردازد. و هر چند گرايش به نظريه وحدت شخصى وجود در اين بيت آشكار است ولى البته مى‌توان آن را بر نظريه «وحدت شهود» نيز حمل كرد همان‌طور كه سعدى گفته است: {|  class="wikitable poem"

|} ولى البته اين كلامى اختلاف‌انگيز است و به گفته سعدى شيرين سخن: {|  class="wikitable poem"

|} و پاسخش همان است كه او سروده: {|  class="wikitable poem"

|} {|  class="wikitable poem"

|} {|  class="wikitable poem"

|} و شايسته‌تر آن است كه بيت آغازين صدرالمتألهين را بيانگر نظر خاصّ ايشان در مبحث وحدت يا كثرت حقيقت وجود از مباحث حكمت متعاليه؛ يعنى (وحدت در عين كثرت و كثرت در عين وحدت) و نظريه «وحدت تشكيكى وجود» بدانيم.

! «زاهد ز بهشت، خان و مان مى‌سازد !! عابد به عمل بدان جهان مى‌نازد

|} {| class="wikitable poem"

|}(متن كتاب، ص 78). برترى عشق را بر عرفان نظرى ذكر كرده است و هر چند در ارزشمندى دانايى ترديدى نيست ولى در بيت اخير اين رباعى، ترجيح جانبازى عاشقانه بر معرفت بدون ايثار، آشكارا اعلام مى‌شود.

6- صدرالمتألهين در برخى از اشعارش مسأله معاد را نيز مورد توجه قرار داده و از آن جمله گفته است: {| class="wikitable poem"

|-

! «زآنكه بس مشكل بود فهم معاد !! عقلها اكثر در او كُند اوفتاد

|} {| class="wikitable poem"

|}(همان، ص 74). در اين شعر، صعوبت فرجام‌شناسى مطرح شده است و به نظر مى‌رسد كه صدرالمتألهين درصدد اشاره و تعريض به نظر ابن سينا است كه اثبات معاد جسمانى با برهان عقلى مشكل است و بلكه عقل، دليلى بر آن ندارد ولى چون صادق مُصدَّق يعنى حضرت محمد مصطفى(ص) آن را تأييد كرده؛ پس ثابت و مقبول است. شاهد اين مطلب آن است كه ملاصدرا خودش در حكمت متعاليه، معاد جسمانى را با برهان عقلى اثبات كرده است.

7- برخى از اشعار ملاصدرا، بس اخلاقى و عرفانى و شوق‌انگيز است: {|  class="wikitable poem"

! «با دلى و جانى به صد وابستگى !! كى توانى از جهان وارستگى؟!

! تا نسوزى در فراق روى يار !! كى بود جاى تو در دارالقرار؟!

|}(همان، ص 84). و {|  class="wikitable poem"

|}(همان، ص 85).

8- صدرالمتألهين در چند مورد با تمثيل‌هايى جالب، مباحث معرفت نفس را شرح داده است؛ مانند: 1- تشبيه به صراط مستقيم: {|  class="wikitable poem"

! «نفس باشد چون صراط مستقيم !! گشته در متن جهنم زان مقيم»

|}(همان، ص 52). كه بيانگر اين نكته است: همان‌طور كه پل صراط بر روى جهنم است و هر كس كه از پل بگذرد خندان بود؛ هر كسى كه از نفس خود بگذرد؛ نجات يابد. 2- تشبيه به بوقلمون: {|  class="wikitable poem"

|-

|} {|  class="wikitable poem"

|}(همان، ص 53). كه اشاره به حركت جوهرى و تكامل نفس در اين جهان دارد. 3- تشبيه به پرنده‌اى شاهباز: {|  class="wikitable poem"

|} {| class="wikitable poem"

|}(همان، ص 54). كه اشاره به قوس نزول و صعود دارد. 4- تشبيه به ديو: {| class="wikitable poem"

|} {|  class="wikitable poem"

|} {|  class="wikitable poem"

|}(همان، ص 50). كه تأكيد بر ضرورت تهذيب نفس و برترى جهاد نفس بر جهاد اصغر كرده است.

9- و سرانجام شايد بتوان گفت بهترين و مشهورترين شعر صدرالمتألهين از نظر لفظى و معنوى، اين رباعى است: {|  class="wikitable poem"

|-

! «آنان كه ره دوست گزيدند همه !! در كوى شهادت آرميدند همه  

|} {| class="wikitable poem"

! در معركه دو كون فتح از عشق است !! هر چند سپاه او شهيدند همه»  

|}(همان، ص 78).