طوسی، محمد بن حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

«[[محمد بن حسن طوسى]]»، معروف به [[شيخ طوسى]] در ماه رمضان سال 385ق در طوس به دنيا آمد و در همان جا بزرگ شد. طوس در آن زمان، يكى از مراكز علمى مهمّ خراسان بود. وى تا سال 408ق؛ يعنى تا 23 سالگى، در همان طوس زيست و احتمالا علوم ادبى، فقه، اصول، حديث و كلام را تا آن تاريخ در همان طوس خوانده است.

وى در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود [[شيخ طوسى]] به اين شهر، در زمانى بود كه مردان علم و فكر و ادب با ديدگاه‌هاى مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلى و نقلى را در مراكز علمى بغداد تدريس مى‌كردند.

در آن زمان، [[شيخ مفيد]] (338-413ق) رهبرى فكرى شيعه امامى‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگى و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّى عالمان ساير گروه‌هاى مذهبى هم در جلسه درس او حضور داشتند. [[سيد مرتضى]] علم‌الهدى (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد [[شيخ مفيد]] بود - مجلسى داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت مى‌گرفت. بنابراين، وجود فضاى فرهنگى اصيل و درعين‌حال، نوآورى‌هاى بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه شيخ طوسى به بغداد و مهاجرت وى به آن شهر شد، همچنان‌كه سنّت سفر براى علم‌آموزى را هم نبايد از نظر دور بداريم. در آن عصر، فقها براى تكميل معلوماتشان به ديگر مناطق اسلامى براى تحصيل و تدريس سفر مى‌كردند، به‌خصوص بغداد كه مركز خلافت و مركز تمدّن اسلامى بزرگ آن روز بود؛ ازاين‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌اى را از مذاهب مختلف در خود جاى داده بود.

اين شرايط باعث شد كه عالمان بسيارى و از جمله شيخ طوسى، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حكومت آل بويه در بغدادِ آن عصر نيز در اقبال شيخ طوسى به آن شهر، بى‌تأثير نبوده است.

[[شيخ طوسى]] (رحمه‌الله) با ورود به بغداد، در مجلس درس [[شيخ مفيد]] - كه در آن زمان، شيخ متكلّمان و فقيهان شيعه و رئيس آنها شناخته مى‌شد - شركت كرد. او به مدّت پنج سال از درس [[شيخ مفيد]] در اصول و كلام استفاده كرد و در همين دوره، تأليف كتاب «تهذيب الأحكام»(شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد) را آغاز كرد. در اين شرح، تأثير جوّ كلامى بغداد بر شيخ طوسى، مشهود است.

همچنين [[شيخ طوسى]] در طول اين مدّت، از درس حسين بن عبيداللَّه غضايرى (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابى‌الفوارس (م بعد 411ق) و ديگر اساتيد شيعه و اهل سنّت استفاده كرده است؛ همچنان‌كه آنان هم از او استفاده بردند و از همين روست كه شاگردان بسيارى از مذاهب مختلف، از درس [[شيخ طوسى]] استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان [[شيخ طوسى]] ذكر گرديده‌اند. پس از وفات [[شيخ مفيد]] در سال 413ق، رهبرى شيعيان امامى‌مذهب به [[سيد مرتضى علم‌الهدى]] (413-436ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد [[شيخ مفيد]] بود.

شيخ طوسى در عصر شاگردى‌اش نزد [[سيد مرتضى]]، كتاب «تلخيص الشافي» را - كه انتخاب و ساده‌سازى كتاب [[سيد مرتضى]] به نام «الشافي» بود - تأليف نمود. [[شيخ طوسى]] اين كتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.

[[شيخ طوسى]] كتاب «الرجال» و كتاب «الفهرست» را نيز در عصر [[سيد مرتضى]] تأليف نموده است؛ چراكه در كتاب «الرجال» در شرح حال [[سيد مرتضى]] با تعبيرات: «أدام اللَّه تعالى أيامه» و «مدّ اللَّه في عمره» از وى ياد كرده است.

[[شيخ طوسى]] در اين دوره، از دروس اساتيد ديگرى هم استفاده كرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نيز از اساتيد وى بوده‌اند.

پس از وفات [[سيد مرتضى]] در سال 336ق، رهبرى شيعيان به شيخ طوسى رسيد.

او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌هاى علمى فراوانى را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسى القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسى تدريس كلام را به وى اعطا كرد. اين كرسى تدريس، تنها به عدّه كمى از بزرگان علما و رئيس علماى هر عصر داده مى‌شد. اين تقدير خليفه از [[شيخ طوسى]]، حسادت عدّه‌اى را برانگيخت و در نزد خليفه به سعايت از وى پرداختند و او را متّهم كردند كه در كتاب «مصباح المتهجّد» در دعاى روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌اى نامناسب حمله نموده است.

اين نكته باعث شد كه خليفه [[شيخ طوسى]] را به‌همراه كتاب مصباحش فرابخواند. [[شيخ طوسى]] در حضور خليفه اين اتّهام را نفى كرد؛ ليكن خليفه اين عبارت از دعا را به وى نشان داد كه: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِي ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ يزيدَ خامِساً».

[[شيخ طوسى]] پاسخ داد: مراد از اين عبارت، آنچه سخن‌چينان فهميده‌اند، نيست؛ بلكه مراد از اوّل ظالم، قابيل (قاتل هابيل، كه اوّلين قاتل بود و اين سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومى، قاتل ناقه حضرت صالح (كه نام وى قيدار بن سالف بوده) و مراد از سومى، قاتل يحيى بن زكريا و مراد از چهارمى، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل على(ع)) است. اين پاسخ، موجب اعتماد خليفه به صداقت شيخ طوسى شد؛ پس او را اكرام و احترام كرد و از سخن‌چينان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در اين عصر بازار گرمى داشت؛ چنان‌كه بسيارى از نويسندگان آن عصر با شيخ مفيد چنين برخورد كردند. اين زمينه‌ها باعث شد كه بغداد به‌عنوان محلّ بروز اين فتنه‌ها درآيد. با ورود سلجوقيان به بغداد در سال 447ق، راه براى پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسيد؛ تا جايى كه شيخ طوسى نيز از اين غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب كردند و سوزاندند، كتاب‌ها، آثار و دفترهايش را در چند نوبت آتش زدند و كرسى تدريس او را كه خليفه به وى اعطا كرده بود، سوزاندند.

[[شيخ طوسى]] در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت كرد. وى دوازده سال نيز در اين شهر، كرسى تدريس و نيز رهبرى و مرجعيت دينى را در اختيار داشت. وى در نجف اشرف، زمينه حركت علمى وسيعى را يافت كه از آن به نيكى استفاده نمود و حوزه علميه بزرگ شيعه را در آن شهر پايه‌ريزى كرد.

وى در همين دوره، كتاب «الخلاف» را تأليف كرد كه در آن آراى مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود.

او هر روز درس‌هاى خود را در حرم امير مؤمنان(ع) برگزار مى‌كرد؛ ضمن اينكه كتاب‌هاى متعدّدى را نيز در اين دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وى كتاب «الأمالي» را در سال 458ق؛ يعنى دو سال پيش از فوتش بر شاگردان املا كرد. وى همچنين تأليف كتابى با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت كه كتابى مفصّل در اين دانش بود؛ ليكن موفّق به اتمام آن نشد.

== وفات شيخ طوسى ==

مصادر تراجم، در تاريخ وفات [[شيخ طوسى]] اختلاف دارند. در اين‌باره تواريخ متعددى نقل شده كه عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بيشتر مصادر و معتبرترين آنها، «460ق» را ذكر كرده‌اند.

مى‌توان اساتيد شيخ را در چهار گروه، دسته‌بندى كرد:

الف)- مشايخ اجازه: اساتيدى كه به [[شيخ طوسى]] اجازه داده‌اند تا كتاب‌هاى خودشان و يا كتاب‌هاى ديگران را كه آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل كند.

ب)- مشايخ سماع: اساتيدى كه [[شيخ طوسى]] از آنها حديث شنيده است. [[شيخ طوسى]]، اين اساتيد را ديده، در درس آنان شركت كرده و از آنان حديث يا مطلبى را شنيده است.

ج)- اساتيدى كه [[شيخ طوسى]] كتاب‌هايى را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به اين ترتيب، آنها را فراگرفته (تحمّل كرده) است.

د)- اساتيدى كه [[شيخ طوسى]] در اسناد كتب روايى يا در لابه‌لاى ساير تأليفاتش از آنان نامى نبرده است؛ ليكن كتب تراجم، در شرح حال‌هاى [[شيخ طوسى]]، اين اشخاص را به‌عنوان اساتيد وى نام برده‌اند. اينان احتمالا به استناد اطّلاعات كتب مفقودشده [[شيخ طوسى]] شناسايى شده‌اند.

به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ [[شيخ طوسى]]، شناخته شده‌اند:

1. احمد بن ابراهيم قزوينى؛

3. احمد بن محمّد بن موسى بن صلت اهوازى، معروف به ابن ابى‌الصلت؛

4. جعفر بن الحسين بن حسكه قمى، ابوالحسين؛

5. ابوحازم نيشابورى؛

7. حسن بن قاسم محمّدى، ابومحمّد؛

8. حسن بن محمّد بن اسماعيل بن محمّد بن اشناس، ابوعلى؛

9. حسن بن محمّد بن يحيى فحّام يا ابن الفحّام؛

11. حسين بن ابراهيم قزوينى، ابوعبداللَّه؛

12. حسين بن ابراهيم قمى، ابوعبداللَّه، معروف به ابن الخياط يا ابن الحنّاط؛

13. حسين بن عبيداللَّه بن ابراهيم غضايرى، ابوعبداللَّه؛

14. حسين بن ابى‌محمّد هارون بن موسى تلّعكبرى؛

15. ابوالحسين بن سوار مغربى؛

16. حمويه بن على بن حمويه بصرى، ابوعبداللَّه؛

18. ابوالطيب طبرى حويرى قاضى؛

20. ابوعبداللَّه بن فارسى؛

21. عبدالحميد بن محمّد مقرئ نيشابورى، ابومحمّد؛

22. عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن مهدى، ابوعمرو؛

23. على بن احمد بن عمر بن حفص مقرئ، معروف به ابن الحمّامى؛

24. على بن احمد بن محمّد بن ابى‌جيد قمى؛

25. على بن حسين بن موسى بن محمّد، ابوالقاسم، علم‌الهدى، معروف به سيد مرتضى؛

26. على بن شبل بن اسد وكيل، ابوالقاسم؛

27. على بن ابى‌على محسن بن على تنّوخى، ابوالقاسم؛

28. على بن محمّد بن عبداللَّه بن بشران معدّل، ابوالحسين؛

30. محمّد بن احمد بن ابى‌الفوارس، ابوالفتح؛

31. محمّد بن على بن حشيش، ابوالحسين؛

34. محمّد بن سليمان حمرانى؛

36. ابومنصور سكرى؛

1. آدم بن يونس بن ابى‌المهاجر نسفى؛

2. احمد بن الحسين بن احمد نيشابورى، ابوبكر؛

3. اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمى، ابوطالب؛

4. اسماعيل بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمى، ابوابراهيم؛

5. بركة بن محمّد بن بركة اسلامى، ابوالخير؛

6. تقى بن نجم حلبى، ابوالصلاح؛

7. جعفر بن على بن جعفر حسينى، ابوابراهيم يا ابوالحسن؛

8. حسن بن حسين بن بابويه قمى، معروف به حسكا؛

9. حسن بن عبدالعزيز بن حسن جبهانى، ابومحمّد، معروف به معدّل؛

10. ابوالحسن لؤلوئى؛

11. حسن بن محمّد بن حسن طوسى، ابوعلى، معروف به مفيد ثانى (فرزند شيخ طوسى)؛

12. حسن بن مهدى سليقى، ابوطالب؛

13. حسين بن فتح واعظ بكرآبادى جرجانى؛

14. حسين بن مظفّر بن على حمدانى (/همدانى)، ابوعبداللَّه؛

15. سيد ذوالفقار بن محمّد بن معبد حسينى مروزى، ابوالصمصام؛

16. زيد بن على بن حسين حسينى؛

17. سيد زين بن داعى حسينى؛

18. سليمان بن حسن بن سلمان صهرشتى، ابوالحسن؛

19. شهرآشوب مازندرانى سروى؛

20. صاعد بن ربيعة بن ابى‌غانم؛

21. عبدالجبّار بن على نيشابورى مقرئ؛

23. عبدالرحمان بن احمد نيشابورى خزاعى، ابومحمّد يا ابوعبداللَّه؛

24. عبيداللَّه بن حسين بن بابويه قمى، ابوالقاسم؛

25. على بن عبدالصمد تميمى سبزوارى نيشابورى، ابوالحسن؛

26. غازى بن احمد بن ابى‌منصور سامانى؛

27. كردى بن عكبرين كردى فارسى، ملقّب به حلبى؛

29. ابومحمّد بن حسن بن عبدالواحد عين زربى؛

30. محمّد بن حسن بن على فتّال فارسى نيشابورى؛

32. محمّد بن ابى‌القاسم طبرى آملى كجى، ابوجعفر؛

33. محمّد بن على بن حسن حلبى، ابوجعفر؛

34. محمّد بن على بن حمزه طوسى مشهدى، ابوجعفر؛

35. محمّد بن على بن عثمان كراجكى، ابوالفتح؛

36. محمّد بن هبةاللَّه بن جعفر ورّاق طرابلسى، ابوعبداللَّه؛

37. مطهّر بن ابى‌القاسم بن ابى‌الفضل محمّد بن حسينى ديباجى، ابوالحسن؛

38. منتهى بن ابى‌زيد بن كيابَكى حسينى جرجانى كجى، ابوالمفضّل؛

39. منصور بن حسين آبى، ابوسعد؛

40. ناصر بن عبدالرضا بن محمّد بن عبداللَّه علوى حسينى، ابوابراهيم؛

4. الاقتصاد في ما يجب على العباد؛

5. النقص على ابن شاذان في مسئلة الغارّ؛

6. مقدّمة في المدخل إلى علم الكلام؛

7. شرح مقدّمة في المدخل إلى علم الكلام؛

3. مختصر أخبار المختار بن أبى‌عبيدة؛

4. مسئلة في وجوب الجزية على اليهود و المنتمين إلى الجبابرة؛

رحمان ستايش، محمدكاظم، بازشناسى منابع اصلى رجال شيعه، قم، مؤسسه علمى - فرهنگى دارالحديث، چاپ اول، 1384ش.

[[الأمالى (طوسى، ترجمه حسن زاده)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده