شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقدمه نخست، در بیان ساختار سازمان روحانیت شیعه، به این نکته اشاره شده است که این سازمان، به‌لحاظ نوع‌شناسی، یک سازمان کاملا ویژه و منحصربه‌فرد است؛ همانند دیگر سازمان‌های رسمی، از گروهی از افراد رفتارگر (کنش‌گر) تشکیل شده که در میان آنها، سلسله مراتب اقتدار، تقسیم کار حرفه‌ای و وابستگی متقابل کارکردی بین نقش‌ها وجود دارد و از دستمزد، قدرت تصمیم‌گیری، رهبری، تخصصی شدن و پیچیدگی وظایف برخوردار است. ولی درعین‌حال، برخلاف همه سازمان‌های رسمی، هیچ‌یک از اصول، اهداف و برنامه‌های آن به‌صورت مدون، مضبوط، شماره‌شده و از پیش طراحی‌شده، موجود نیست؛ بلکه همچون سازمان‌های غیر رسمی در رفتار واقعی روزمره کنش‌گران عضو این سازمان، در رویه و عادات دانش‌آموختگان و عالمان دینی، در سنت صنفی جماعت روحانی و در فرهنگ مرسوم نانوشته جامعه بزرگ شیعی، تقرر دارند<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص9</ref>.

در مقدمه دوم، نکات ارزشمندی پیرامون ساختار و محتوای کتاب، ذکر شده است<ref>ر.ک: مقدمه دوم، ص17-15</ref>.

نویسنده سعی کرده است تا پیشینه تاریخی، عوامل و زمینه‌های پیداش و شکل‌گیری حوزه‌ها و سازمان روحانیت شیعه و نیز مسائلی از قبیل ساخت و سلسله‌مراتب و کارکردهای اجتماعی آن‌ها را بررسی کند<ref>همان، ص16</ref>.

وی در تبیین این مطلب که چرا موضوع مزبور را برای نگارش برگزیده، می‌نویسد: هرچند در زمینه زندگی علمی و ویژگی‌های شخصیتی عالمان بزرگ شیعه - اعم از محدث، فقیه، متکلم، رجالی، فیلسوف، عارف و تاریخ‌نگار - و آثار علمی و تعداد شاگردانشان، کتاب‌ها و مقاله‌های متعدد و مفیدی به چاپ رسیده، اما درباره سازمان‌دهی روحانیت، تحقیق مستقلی صورت نگرفته؛ به‌‍‌ویژه آنکه به ابعاد اجتماعی تشکیلات دینی شیعی در بدو پیدایش، کمتر پرداخته شده است؛ ازاین‌رو در اثر حاضر، از سازمان روحانیت شیعه به‌‎عنوان نهادی با پیشینه تاریخی و جایگاه مشخص در نظام اجتماعی بحث شده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده در این کتاب، اقدام به واکاوی عوامل دخیل بر شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه کرده و نسبت به مشکلات و همواری‌های راه این سازمان، مطالب ارزنده‌ای نوشته است<ref>ر.ک: قطره، 1395</ref>.

بنابراین، به دلایل مزبور و به سبب اتصال و پیوند مطالب کتاب و توجه به نخستین ریشه‌های تشکل روحانیت، نویسنده به عصر رسالت و امامت نیز پرداخته است<ref>ر.ک: مقدمه دوم، ص17-16</ref>.

از نظر گستره زمانی، کتاب عمدتا به دوره پس از غیبت کبری (قرن چهارم و پنجم) محدود است و به مباحث مربوط به ابتدای شکل‌گیری این نهاد مقدس، توجه می‌کند<ref>همان، ص17</ref>.

در بخش نخست، ابتدا توضیح کوتاهی درباره برخی مفاهیم همچون روحانیت، شیعه، سازمان اجتماعی، ارائه شده است<ref>متن کتاب، ص21</ref>.

نویسنده، معتقد است تشکیلات روحانیت شیعه یک سازمان اجتماعی فعال نیست، بلکه می‌توان آن را به‌صورت شبه‌سازمان در نظر گرفت؛ به‌ویژه با توجه به ابتدای شکل‌گیری، که حاوی ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی که امروزه از مفهوم «سازمان» به ذهن متبادر می‌شود، نبوده است. تشکیلات روحانیت در اوایل پیدایش، به‌صورت یک سازمان اجتماعی فعال نبوده، بلکه به‌مثابه شبه‌سازمان اجتماعی در پی اهداف خاصی شکل گرفت. در این دوره، عملکردهای اجتماعی و فرهنگی آن به‌صورت ساده و ابتدایی بود و با گذشت زمان، بر پیچیدگی‌اش افزوده شد و بدنه سازمانی، کارکردها و عملکردهای آن گسترش یافت. به نظر وی، با توجه به کارکردهای تشکیلات روحانیت، این نظام در اوایل شکل‌گیری و اندکی بعد، نه به‌عنوان یک سازمان اجتماعی فعال، بلکه به‌عنوان شبه‌سازمان اجتماعی در نظر گرفته می‌شد و تنها پس از عصر غیبت و حضور افرادی چون [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]] ، سید مرتضی و [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] ، در عرصه‌های علمی و اجتماعی است که مؤلفه‌های یک سازمان بیشتر در آن دیده می‌شود. به اعتقاد وی، در عصر حاضر، شاهد پیچیدگی و گستردگی بیشتری در تشکیلات روحانیت با کارکردهای متنوع آن هستیم. بنابراین خود به این نکته اشاره دارد که هرگاه در کتاب از روحانیت به‌عنوان یک سازمان اجتماعی یاد شده، منظور شبه‌سازمان اجتماعی است<ref>ر.ک: همان، ص23</ref>.

در ادامه، مطالبی از جمله عصر رسالت، آموزش و تشکیل گروه فعال و عصر امامت، مورد بررسی قرار گرفته، آمده است<ref>همان، ص32-24</ref>.

بخش دوم، به آغاز شکل‌گیری سازمان روحانیت اختصاص یافته و در سه بخش، وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قم و ری پس از غیبت صغری در عصر عالمانی همچون ثقةالاسلام کلینی، جعفر بن محمد بن قولویه و [[ابن بابویه، محمد بن علی|شیخ صدوق]]، وضعیت بغداد و اوضاع شیعیان در قرن چهارم (در دو قسمت حوزه علمیه بغداد پس از عصر غیبت صغری و شاخص‌های حوزه علمیه شیعه در بغداد) و پایه‌گذاران حوزه‌های علمیه وسازمان روحانیت شیعه از جمله [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]] ، سید مرتضی علم‌الهدی و [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] ، مورد بررسی قرار گرفته است<ref>همان، ص113-61</ref>.

از جمله شاخص‌هایی که برای حوزه علمیه شیعه در بغداد در این دوران ذکر گردیده، داشتن منابع مالی، البته به‌صورت ابتدایی و به‌قدر مختصر است. نویسنده بر این باور است که هرچند منبع مالی‌ای به‌صورت جداگانه و مشخص برای تأمین امور دانش‌آموزان در آن زمان وجود نداشت و نظام شهریه هم به‌صورت مشخصی نبود و چنین اذعان می‌شود که بیشتر شاگردان، یا خود دارای حرفه و شغل بودند و یا از سوی خانواده، هزینه زندگی‌شان تأمین می‌شد، با این وصف، گاه از سوی افراد نیکوکار و دانش‌دوست، کمک‌هایی برای رشد تحصیلی و تهیه کتاب و کتابخانه، انجام می‌گرفت<ref>ر.ک: همان، ص91</ref>.

در بخش سوم، به بررسی عوامل دینی و مذهبی، عوامل جمعیتی و عوامل سیاسی شکل‌گیری سازمان روحانیت پرداخته شده است<ref>همان، ص137-124</ref>.

در قسمتی از این بخش آمده است: ظهور تاریخی شیعه به‌عنوان یک اقلیت سیاسی - مذهبی در میان اکثریت سنی‌مذهب، سبب گردید تا آنان بر انسجام و یکپارچگی درونی خود افزوده، زمنیه تداوم خویش را تحکیم بخشند. بدین‌سان شیعیان که مدت‌ها از سوی اهل تسنن در زمینه‌های حضور در صحنه‌های اجتماعی و بزرگداشت مراسم مذهبی‌شان به‌صورت دسته‌جمعی در محدودیت به‌سر می‌بردند با پیش آمدن زمینه مناسب برای رسیدن به اهداف دینی و اجتماعی خود، این انسجام و هماهنگی را بیشتر نمودند و در این میان، روحانیت شیعه با درک مسئولیت خویش، دست به دست همدیگر داده، در صدد تقویت کیان مذهبی و نشر معارف دینی شیعه برآمدند<ref>همان، ص134</ref>.

اهداف تأمین سازمان روحانیت شیعه (از جمله اهداف معرفتی و آموزشی، تبلیغی و دفاع از کیان دینی و ارزش‌های اسلامی، تربیتی و اخلاقی و علمی و کلامی)؛ سلسله‌مراتب؛ ارزش‌ها و هنجارها؛ مراکز آموزشی؛ مواد آموزشی؛ شیوه‌های گزینش طلاب و نحوه تدریس؛ اجازه‌نامه یا گواهی‌نامه؛ منابع مالی؛ پایگاه اجتماعی و نقش‌های اجتماعی، عناوینی است که در بخش چهارم، به‌منظور بررسی ساختار درونی سازمان روحانیت مورد بحث قرار گرفته است<ref>همان، ص182-143</ref>.

آخرین بخش کتاب، به خلاصه و نتیجه‌گیری از مطالب ارائه‌شده، اختصاص یافته و چنین نتیجه‌گیری شده است که هرچند در حال حاضر حوزه روحانیت شیعه، سازمانی کاملا پیچیده و گسترده دارد، ولی این حوزه و سازمان، به‌یک‌باره شکل نگرفته، بلکه ادوار تاریخی طولانی را پشت ‌سر گذاشته تا به این مرحله رسیده است و حوزه و روحانیت از ابتدای شکل‌گیری، دارای کارکردها و نقش‌های اجتماعی و تشکیلات دینی در زمینه‌های آموزشی، تبلیغی، اخلاقی، قضایی، سیاسی و اجتماعی بوده؛ اگرچه متناسب با شرایط زمانی، فراز و نشیب‌هایی هم به خود دیده است<ref>ر.ک: همان، ص225-223</ref>.

از جمله ویژگی‌های کتاب این است که مباحث آن، درباره سازمان روحانیت شیعه امامیه بوده و از سازمان دینی دیگر فرقه‌های اسلام (سنی، زیدیه، اسماعیلیه و...) خودداری شده است؛ اما درعین‌حال، در موارد ضروری، از منابع و کتاب‌های اهل سنت و جماعت که با تحقیق این رساله مرتبط هستند، استفاده شده است<ref>ر.ک: مقدمه نویسنده، ص17</ref>.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ص22</ref>، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>.