شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه

شکل‌گيري سازمان روحانیت شيعه
پدیدآوران	اخلاقي، محمدعلي (نویسنده)
ناشر	شیعه‌شناسی
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1384ش
چاپ	1
شابک	‎964-95558-1-1
موضوع	شيعه - روحانیت مجتهدان و علما
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏223‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏3‎‏ش‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، شیعه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه، اثر محمدعلی اخلاقی، با راهنمایی محمود تقی‌زاده داوری، پژوهشی است پیرامون پیشینه تاریخی، ساختار درونی و عوامل شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محمود تقی‌زاده داوری و نویسنده آغاز و مطالب در شش بخش، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، در بیان ساختار سازمان روحانیت شیعه، به این نکته اشاره شده است که این سازمان، به‌لحاظ نوع‌شناسی، یک سازمان کاملا ویژه و منحصربه‌فرد است؛ همانند دیگر سازمان‌های رسمی، از گروهی از افراد رفتارگر (کنش‌گر) تشکیل شده که در میان آنها، سلسله مراتب اقتدار، تقسیم کار حرفه‌ای و وابستگی متقابل کارکردی بین نقش‌ها وجود دارد و از دستمزد، قدرت تصمیم‌گیری، رهبری، تخصصی شدن و پیچیدگی وظایف برخوردار است. ولی درعین‌حال، برخلاف همه سازمان‌های رسمی، هیچ‌یک از اصول، اهداف و برنامه‌های آن به‌صورت مدون، مضبوط، شماره‌شده و از پیش طراحی‌شده، موجود نیست؛ بلکه همچون سازمان‌های غیر رسمی در رفتار واقعی روزمره کنش‌گران عضو این سازمان، در رویه و عادات دانش‌آموختگان و عالمان دینی، در سنت صنفی جماعت روحانی و در فرهنگ مرسوم نانوشته جامعه بزرگ شیعی، تقرر دارند

در مقدمه دوم، نکات ارزشمندی پیرامون ساختار و محتوای کتاب، ذکر شده است

نویسنده سعی کرده است تا پیشینه تاریخی، عوامل و زمینه‌های پیداش و شکل‌گیری حوزه‌ها و سازمان روحانیت شیعه و نیز مسائلی از قبیل ساخت و سلسله‌مراتب و کارکردهای اجتماعی آن‌ها را بررسی کند

وی در تبیین این مطلب که چرا موضوع مزبور را برای نگارش برگزیده، می‌نویسد: هرچند در زمینه زندگی علمی و ویژگی‌های شخصیتی عالمان بزرگ شیعه - اعم از محدث، فقیه، متکلم، رجالی، فیلسوف، عارف و تاریخ‌نگار - و آثار علمی و تعداد شاگردانشان، کتاب‌ها و مقاله‌های متعدد و مفیدی به چاپ رسیده، اما درباره سازمان‌دهی روحانیت، تحقیق مستقلی صورت نگرفته؛ به‌‍‌ویژه آنکه به ابعاد اجتماعی تشکیلات دینی شیعی در بدو پیدایش، کمتر پرداخته شده است؛ ازاین‌رو در اثر حاضر، از سازمان روحانیت شیعه به‌‎عنوان نهادی با پیشینه تاریخی و جایگاه مشخص در نظام اجتماعی بحث شده است

نویسنده در این کتاب، اقدام به واکاوی عوامل دخیل بر شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه کرده و نسبت به مشکلات و همواری‌های راه این سازمان، مطالب ارزنده‌ای نوشته است

مباحث کتاب، به چند دلیل از عصر رسالت آغاز شده است:

1. آموزش و تعلیم در اسلام با آغاز رسالت هم‌زمان شده و تداوم آن، ابتدا به‌وسیله معصومان(ع) و سپس فقهای بزرگ شیعی انجام گرفته است.
2. در حدود دو قرن و نیم (دورانی که پیامبر(ص) و امامان(ع) در جامعه اسلامی حضور داشتند)، مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، کمتر به مشکلات فقهی و اسلامی برخوردند، اما باز هم فقهای بزرگ آن عصر، با الهام از احادیث و روایات، با تألیف و تصنیف آثار پربار، سهم عمده‌ای در راه ارتقای فقه جعفری و فرهنگ حوزه نبوی ایفا کرده‌اند.
3. بین فقیهان، دانشمندان و تشکیلات دینی، با مراکز علمی و حوزه‌های آموزشی، ارتباط بسیار نزدیک و جدایی‌ناپذیری برقرار است؛ زیرا خاستگاه فقها، مراکز علمی و آموزشی است که بزرگ‌ترین آن در جهان اسلام، در عصر رسالت و به‌وسیله پیامبر(ص) پایه‌ریزی شده است.

بنابراین، به دلایل مزبور و به سبب اتصال و پیوند مطالب کتاب و توجه به نخستین ریشه‌های تشکل روحانیت، نویسنده به عصر رسالت و امامت نیز پرداخته است

از نظر گستره زمانی، کتاب عمدتاً به دوره پس از غیبت کبری (قرن چهارم و پنجم) محدود است و به مباحث مربوط به ابتدای شکل‌گیری این نهاد مقدس، توجه می‌کند

در بخش نخست، ابتدا توضیح کوتاهی درباره برخی مفاهیم همچون روحانیت، شیعه، سازمان اجتماعی، ارائه شده است

نویسنده، معتقد است تشکیلات روحانیت شیعه یک سازمان اجتماعی فعال نیست، بلکه می‌توان آن را به‌صورت شبه‌سازمان در نظر گرفت؛ به‌ویژه با توجه به ابتدای شکل‌گیری، که حاوی ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی که امروزه از مفهوم «سازمان» به ذهن متبادر می‌شود، نبوده است. تشکیلات روحانیت در اوایل پیدایش، به‌صورت یک سازمان اجتماعی فعال نبوده، بلکه به‌مثابه شبه‌سازمان اجتماعی در پی اهداف خاصی شکل گرفت. در این دوره، عملکردهای اجتماعی و فرهنگی آن به‌صورت ساده و ابتدایی بود و با گذشت زمان، بر پیچیدگی‌اش افزوده شد و بدنه سازمانی، کارکردها و عملکردهای آن گسترش یافت. به نظر وی، با توجه به کارکردهای تشکیلات روحانیت، این نظام در اوایل شکل‌گیری و اندکی بعد، نه به‌عنوان یک سازمان اجتماعی فعال، بلکه به‌عنوان شبه‌سازمان اجتماعی در نظر گرفته می‌شد و تنها پس از عصر غیبت و حضور افرادی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، در عرصه‌های علمی و اجتماعی است که مؤلفه‌های یک سازمان بیشتر در آن دیده می‌شود. به اعتقاد وی، در عصر حاضر، شاهد پیچیدگی و گستردگی بیشتری در تشکیلات روحانیت با کارکردهای متنوع آن هستیم. بنابراین خود به این نکته اشاره دارد که هرگاه در کتاب از روحانیت به‌عنوان یک سازمان اجتماعی یاد شده، منظور شبه‌سازمان اجتماعی است

در ادامه، مطالبی از جمله عصر رسالت، آموزش و تشکیل گروه فعال و عصر امامت، مورد بررسی قرار گرفته، آمده است

بخش دوم، به آغاز شکل‌گیری سازمان روحانیت اختصاص یافته و در سه بخش، وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قم و ری پس از غیبت صغری در عصر عالمانی همچون ثقةالاسلام کلینی، جعفر بن محمد بن قولویه و شیخ صدوق، وضعیت بغداد و اوضاع شیعیان در قرن چهارم (در دو قسمت حوزه علمیه بغداد پس از عصر غیبت صغری و شاخص‌های حوزه علمیه شیعه در بغداد) و پایه‌گذاران حوزه‌های علمیه وسازمان روحانیت شیعه از جمله شیخ مفید، سید مرتضی علم‌الهدی و شیخ طوسی، مورد بررسی قرار گرفته است

از جمله شاخص‌هایی که برای حوزه علمیه شیعه در بغداد در این دوران ذکر گردیده، داشتن منابع مالی، البته به‌صورت ابتدایی و به‌قدر مختصر است. نویسنده بر این باور است که هرچند منبع مالی‌ای به‌صورت جداگانه و مشخص برای تأمین امور دانش‌آموزان در آن زمان وجود نداشت و نظام شهریه هم به‌صورت مشخصی نبود و چنین اذعان می‌شود که بیشتر شاگردان، یا خود دارای حرفه و شغل بودند و یا از سوی خانواده، هزینه زندگی‌شان تأمین می‌شد، با این وصف، گاه از سوی افراد نیکوکار و دانش‌دوست، کمک‌هایی برای رشد تحصیلی و تهیه کتاب و کتابخانه، انجام می‌گرفت

در بخش سوم، به بررسی عوامل دینی و مذهبی، عوامل جمعیتی و عوامل سیاسی شکل‌گیری سازمان روحانیت پرداخته شده است

در قسمتی از این بخش آمده است: ظهور تاریخی شیعه به‌عنوان یک اقلیت سیاسی - مذهبی در میان اکثریت سنی‌مذهب، سبب گردید تا آنان بر انسجام و یکپارچگی درونی خود افزوده، زمنیه تداوم خویش را تحکیم بخشند. بدین‌سان شیعیان که مدت‌ها از سوی اهل تسنن در زمینه‌های حضور در صحنه‌های اجتماعی و بزرگداشت مراسم مذهبی‌شان به‌صورت دسته‌جمعی در محدودیت به‌سر می‌بردند با پیش آمدن زمینه مناسب برای رسیدن به اهداف دینی و اجتماعی خود، این انسجام و هماهنگی را بیشتر نمودند و در این میان، روحانیت شیعه با درک مسئولیت خویش، دست به دست همدیگر داده، در صدد تقویت کیان مذهبی و نشر معارف دینی شیعه برآمدند

اهداف تأمین سازمان روحانیت شیعه (از جمله اهداف معرفتی و آموزشی، تبلیغی و دفاع از کیان دینی و ارزش‌های اسلامی، تربیتی و اخلاقی و علمی و کلامی)؛ سلسله‌مراتب؛ ارزش‌ها و هنجارها؛ مراکز آموزشی؛ مواد آموزشی؛ شیوه‌های گزینش طلاب و نحوه تدریس؛ اجازه‌نامه یا گواهی‌نامه؛ منابع مالی؛ پایگاه اجتماعی و نقش‌های اجتماعی، عناوینی است که در بخش چهارم، به‌منظور بررسی ساختار درونی سازمان روحانیت مورد بحث قرار گرفته است

در بخش پنجم، به بررسی نقش‌های خاص تاریخی و کارکردهای حرفه‌ای، از جمله سازمان وکالت، نهاد نیابت، نهاد مرجعیت و نقابت علویان، پرداخته شده است.

آخرین بخش کتاب، به خلاصه و نتیجه‌گیری از مطالب ارائه‌شده، اختصاص یافته و چنین نتیجه‌گیری شده است که هرچند در حال حاضر حوزه روحانیت شیعه، سازمانی کاملا پیچیده و گسترده دارد، ولی این حوزه و سازمان، به‌یک‌باره شکل نگرفته، بلکه ادوار تاریخی طولانی را پشت ‌سر گذاشته تا به این مرحله رسیده است و حوزه و روحانیت از ابتدای شکل‌گیری، دارای کارکردها و نقش‌های اجتماعی و تشکیلات دینی در زمینه‌های آموزشی، تبلیغی، اخلاقی، قضایی، سیاسی و اجتماعی بوده؛ اگرچه متناسب با شرایط زمانی، فراز و نشیب‌هایی هم به خود دیده است

از جمله ویژگی‌های کتاب این است که مباحث آن، درباره سازمان روحانیت شیعه امامیه بوده و از سازمان دینی دیگر فرقه‌های اسلام (سنی، زیدیه، اسماعیلیه و...) خودداری شده است؛ اما درعین‌حال، در موارد ضروری، از منابع و کتاب‌های اهل سنت و جماعت که با تحقیق این رساله مرتبط هستند، استفاده شده است

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و کتاب‌نامه و نمایه، در آخر کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. اطلاع‌رسانی «قطره»، برگرفته در 8 دی 1395