۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۵ فوریهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۱:۳۷
، ۱۵ فوریهٔ ۲۰۱۷جایگزینی متن - 'ابوالفتوح رازى' به 'ابوالفتوح رازى '
جز (جایگزینی متن - 'تاليف' به 'تألیف') |
جز (جایگزینی متن - 'ابوالفتوح رازى' به 'ابوالفتوح رازى ') |
||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
'''روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن''' معروف به «تفسير ابوالفتوح | '''روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن''' معروف به «تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] » تألیف [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، از متكلمان اماميه در سده ششم هجرى، كهنترين و مشروحترين تفسير شيعى، به فارسى است. رازى اين تفسير را در سالهاى 510 تا 533ق يا اندكى پس از آن نوشته كه چون سال وفاتش، بنابر تحقيق مصححان كتاب، 554ق بوده نگارش اين اثر در ميانسالى او بوده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۱: | ||
در متن كتاب به نام تفسير اشارهاى نشده است، اما بنابر اجماع دستنويسها و منابع هم روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب الدين رازى (ص 45)كه شاگرد شيخ بوده، همه جا نام كتاب روض الجنان و روح الجنان آمده است. تنها در معالم العلماى ابن شهر آشوب (ص 141) «روح الجنان و روح الجنان» ثبت شده كه قطعاً كلمه «روح» در آغاز آن محرّف «روض» است، چرا كه خود ابن شهر آشوب در كتاب ديگرش، مناقب (ج 1، ص 12)، گفته است: «ابو الفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است». | در متن كتاب به نام تفسير اشارهاى نشده است، اما بنابر اجماع دستنويسها و منابع هم روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب الدين رازى (ص 45)كه شاگرد شيخ بوده، همه جا نام كتاب روض الجنان و روح الجنان آمده است. تنها در معالم العلماى ابن شهر آشوب (ص 141) «روح الجنان و روح الجنان» ثبت شده كه قطعاً كلمه «روح» در آغاز آن محرّف «روض» است، چرا كه خود ابن شهر آشوب در كتاب ديگرش، مناقب (ج 1، ص 12)، گفته است: «ابو الفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است». | ||
شيوه تنظيم تفسير ابوالفتوح رازى اصولا كلامى-روايى است، اما از آنجا كه بر جنبههاى ادبى واژههاى قرآنى مانند مباحث لغوى و زبانى و استشهاد به اشعار عربى براى روشن شدن معانى كلمات و جنبههاى صرف و نحوى نيز تأكيد دارد، خصوصيت ادبى را هم مىتوان بر آن افزود. | شيوه تنظيم تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] اصولا كلامى-روايى است، اما از آنجا كه بر جنبههاى ادبى واژههاى قرآنى مانند مباحث لغوى و زبانى و استشهاد به اشعار عربى براى روشن شدن معانى كلمات و جنبههاى صرف و نحوى نيز تأكيد دارد، خصوصيت ادبى را هم مىتوان بر آن افزود. | ||
زبان تفسير، چه در بخشهاى ترجمه و چه در بخشهاى تفسيرى، استوار و ادبى و در عين حال ساده است و جز در بخشهاى اندكى از مقدمه و پارهاى مباحث ذوقى و عرفانى از شيوه نثر مرسل پيروى مىكند. ترجمه آيات در نسخههاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف، اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و لهجهاى است و از جهات متعدد زبانى با زيرنويس آيات در ترجمه تفسير طبرى قابل مقايسه است (ناصح، ص 303-311). اما اين ترجمهها در نسخههاى متأخر، بويژه از سدههاى نهم و دهم به بعد، دستخوش تغيير و تحريف شده و به نثر و زبان روزگار كاتبان نزديك گرديده است. جنبههاى ادبى و زبانى تفسير ابوالفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است (حقوقى، ج 2، ص 100-125). برخى مختصات زبانى و گويشى كمنظير و مشخص كه احتمالاً متعلق به گويش قديم رى باشد، در كتاب ديده مىشود كه از نظر زبان شناسى اهميت دارد (ياحقى، 1363 ش، ص 9-25؛ساغروانيان، ص 82-90). | زبان تفسير، چه در بخشهاى ترجمه و چه در بخشهاى تفسيرى، استوار و ادبى و در عين حال ساده است و جز در بخشهاى اندكى از مقدمه و پارهاى مباحث ذوقى و عرفانى از شيوه نثر مرسل پيروى مىكند. ترجمه آيات در نسخههاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف، اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و لهجهاى است و از جهات متعدد زبانى با زيرنويس آيات در ترجمه تفسير طبرى قابل مقايسه است (ناصح، ص 303-311). اما اين ترجمهها در نسخههاى متأخر، بويژه از سدههاى نهم و دهم به بعد، دستخوش تغيير و تحريف شده و به نثر و زبان روزگار كاتبان نزديك گرديده است. جنبههاى ادبى و زبانى تفسير ابوالفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است (حقوقى، ج 2، ص 100-125). برخى مختصات زبانى و گويشى كمنظير و مشخص كه احتمالاً متعلق به گويش قديم رى باشد، در كتاب ديده مىشود كه از نظر زبان شناسى اهميت دارد (ياحقى، 1363 ش، ص 9-25؛ساغروانيان، ص 82-90). | ||
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
تفسير روض الجنان نزديك به دويست سال تفسيرنويسى فارسى و نزديك به پانصد سال تفسيرنويسى عربى را پشت سر دارد، بنابراين طبيعى است كه از منابع تفسير پيش از خود سود برده باشد؛با اين حال، كوچكترين نشانهاى حاكى از استفادهى او از تفاسير فارسى پيش از خود از قبيل ترجمهى تفسير طبرى، تاج التراجم، سورآبادى، قرآن پاك، تفسير قرآن مجيد معروف به تفسير كيمبريج، در دست نيست. شايد او با وجود ميراث تفاسير عربى، خود را از رجوع به تفسيرهاى فارسى بىنياز مىديده است. | تفسير روض الجنان نزديك به دويست سال تفسيرنويسى فارسى و نزديك به پانصد سال تفسيرنويسى عربى را پشت سر دارد، بنابراين طبيعى است كه از منابع تفسير پيش از خود سود برده باشد؛با اين حال، كوچكترين نشانهاى حاكى از استفادهى او از تفاسير فارسى پيش از خود از قبيل ترجمهى تفسير طبرى، تاج التراجم، سورآبادى، قرآن پاك، تفسير قرآن مجيد معروف به تفسير كيمبريج، در دست نيست. شايد او با وجود ميراث تفاسير عربى، خود را از رجوع به تفسيرهاى فارسى بىنياز مىديده است. | ||
نشانههايى چون تصريح به نام و نقل آشكار مطالب، استفادهى ابوالفتوح رازى از اهمّ تفسيرهاى عربى پيشين اعم از شيعه و سنّى را اثبات مىكند. او در تفسير خود از بسيارى مفسران پيشين، از قبيل امام حسن عسكرى(ع)، ابوالقاسم كعبى، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابوعلى جبايى و پسرش ابوهاشم جبايى، ابوبكر اصمّ، ابوالحسن رُمّانى، زجّاج، حسين بن فضل بجلى، ابواسحاق ثعلبى، فتّال نيشابورى و بويژه محمد بن جرير طبرى، نام برده و از تفسيرهاى آنان و بهطور خاص از تفسير طبرى استفاده كرده است (ياحقى، 1369ش، ص 327-332). | نشانههايى چون تصريح به نام و نقل آشكار مطالب، استفادهى [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] از اهمّ تفسيرهاى عربى پيشين اعم از شيعه و سنّى را اثبات مىكند. او در تفسير خود از بسيارى مفسران پيشين، از قبيل امام حسن عسكرى(ع)، ابوالقاسم كعبى، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابوعلى جبايى و پسرش ابوهاشم جبايى، ابوبكر اصمّ، ابوالحسن رُمّانى، زجّاج، حسين بن فضل بجلى، ابواسحاق ثعلبى، فتّال نيشابورى و بويژه محمد بن جرير طبرى، نام برده و از تفسيرهاى آنان و بهطور خاص از تفسير طبرى استفاده كرده است (ياحقى، 1369ش، ص 327-332). | ||
ابو الفتوح هنگام بحث فقهى و كلامى در آيات، اقوال مفسران اهل سنّت را تقريباً با بىطرفى كامل ذكر كرده و نظر خود را بر مبناى فقه و كلام شيعه، تحت عنوان «مذهب ما»، بيان داشته است. تفسير ابوالفتوح در ميان امّهات تفاسير شيعى پيشين، حتى در مباحث لغوى و معانى واژههاى قرآنى و استشهاد به اشعار عربى، با التبيان فى تفسير القرآن [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و مجمع البيان فى تفسير القرآن طبرسى قابل مقايسه است و از اين نظر ظاهراً بر دو تفسير ديگر رجحان دارد (خزاعى، ص 205-216). ابوالفتوح ظاهراً از التبيان به طور مستقيم استفاده كرده اما به سبب قرب زمان تأليف از وجود مجمع البيان بىخبر بوده است و مشابهت اين دو مىتواند از اشتراك منابع و نزديكى مشرب فقهى و كلامى دو مؤلف ناشى شده باشد. | ابو الفتوح هنگام بحث فقهى و كلامى در آيات، اقوال مفسران اهل سنّت را تقريباً با بىطرفى كامل ذكر كرده و نظر خود را بر مبناى فقه و كلام شيعه، تحت عنوان «مذهب ما»، بيان داشته است. تفسير ابوالفتوح در ميان امّهات تفاسير شيعى پيشين، حتى در مباحث لغوى و معانى واژههاى قرآنى و استشهاد به اشعار عربى، با التبيان فى تفسير القرآن [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و مجمع البيان فى تفسير القرآن طبرسى قابل مقايسه است و از اين نظر ظاهراً بر دو تفسير ديگر رجحان دارد (خزاعى، ص 205-216). ابوالفتوح ظاهراً از التبيان به طور مستقيم استفاده كرده اما به سبب قرب زمان تأليف از وجود مجمع البيان بىخبر بوده است و مشابهت اين دو مىتواند از اشتراك منابع و نزديكى مشرب فقهى و كلامى دو مؤلف ناشى شده باشد. | ||
استفاده وسيع ابوالفتوح از منابع فقهى و كلامى فرق مختلف و مباحث تاريخى و قصص و حتى اسرائيليات، اهميت آن را از اين جهات نيز در ميان آثار همگن سزاوار تحقيق كرده است (براى نمونه عسكر حقوقى، تحقيق در تفسير ابوالفتوح | استفاده وسيع ابوالفتوح از منابع فقهى و كلامى فرق مختلف و مباحث تاريخى و قصص و حتى اسرائيليات، اهميت آن را از اين جهات نيز در ميان آثار همگن سزاوار تحقيق كرده است (براى نمونه عسكر حقوقى، تحقيق در تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، 1346 ش، 3 ج). | ||
تفسير ابوالفتوح رازى بر تفسيرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. قاضى نور اللّه شوشترى (ج 1، ص 490) ضمن ستايش از اين تفسير، اظهار نظر كرده كه فخر الدين رازى اساس تفسير كبير خود را از اين كتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است. از ميان تفسيرهاى فارسى كه از ابوالفتوح متأثر بوده و به وضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول كردهاند، مىتوان به دو تفسير پر آوازه شيعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى و منهج الصادقين ملا فتح اللّه كاشانى اشاره كرد. متن اين دو كتاب، بهويژه تفسير گازر، با روض الجنان اغلب يكسان و سزاوار سنجشهاى دقيق است (جرجانى، ج 1، مقدمه حسينى ارموى، ص ى-يا، لز-لح). | تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] بر تفسيرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. قاضى نور اللّه شوشترى (ج 1، ص 490) ضمن ستايش از اين تفسير، اظهار نظر كرده كه فخر الدين رازى اساس تفسير كبير خود را از اين كتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است. از ميان تفسيرهاى فارسى كه از ابوالفتوح متأثر بوده و به وضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول كردهاند، مىتوان به دو تفسير پر آوازه شيعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى و منهج الصادقين ملا فتح اللّه كاشانى اشاره كرد. متن اين دو كتاب، بهويژه تفسير گازر، با روض الجنان اغلب يكسان و سزاوار سنجشهاى دقيق است (جرجانى، ج 1، مقدمه حسينى ارموى، ص ى-يا، لز-لح). | ||
تفسير ابوالفتوح تقريباً از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسى شده است. تاكنون 53 نسخه ناقص و كامل از اين تفسير در كتابخانههاى ايران و ديگر كشورها شناسايى شده (ابو الفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص هفتاد و شش-هشتاد و يك) كه كهنترين آنها دستنويس شماره 1336ش آستان قدس رضوى مورخ ربيع الاول 556 است كه تنها مجلدات 16 و 17 تفسير را شامل مىشود. نسخهاى از اين كتاب متعلق به كتابخانه شخصى جلال الدين [[محدث، جلالالدین|محدث ارموى]]، مورخ دوم صفر 579، صريحاً نشان مىدهد كه از روى نسخهاى به تاريخ 533 كتابت شده است (براى آگاهى بيشتر بينش، ص 44-51؛ياحقى، 1362 ش، ص 160-188). از ميان 53 دستنويس شناخته شدهى اين اثر، تنها چهار نسخه است كه دو دورهى كامل تفسير (هر دوره در دو نسخه) را تشكيل مىدهد و مابقى تنها بخشى از اين تفسير است. تفسير روض الجنان بر اساس تقسيمبندى خود مؤلف و تصريح برخى از هم روزگاران او مانند منتجب الدين رازى (همانجا) و عبدالجليل قزوينى (ص 212) و اتفاق همهى دستنويسها بيست جلد بوده كه فراهمآورندگان سه چاپ اول كتاب تقسيمبندى را مراعات نكردهاند. | تفسير ابوالفتوح تقريباً از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسى شده است. تاكنون 53 نسخه ناقص و كامل از اين تفسير در كتابخانههاى ايران و ديگر كشورها شناسايى شده (ابو الفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص هفتاد و شش-هشتاد و يك) كه كهنترين آنها دستنويس شماره 1336ش آستان قدس رضوى مورخ ربيع الاول 556 است كه تنها مجلدات 16 و 17 تفسير را شامل مىشود. نسخهاى از اين كتاب متعلق به كتابخانه شخصى جلال الدين [[محدث، جلالالدین|محدث ارموى]]، مورخ دوم صفر 579، صريحاً نشان مىدهد كه از روى نسخهاى به تاريخ 533 كتابت شده است (براى آگاهى بيشتر بينش، ص 44-51؛ياحقى، 1362 ش، ص 160-188). از ميان 53 دستنويس شناخته شدهى اين اثر، تنها چهار نسخه است كه دو دورهى كامل تفسير (هر دوره در دو نسخه) را تشكيل مىدهد و مابقى تنها بخشى از اين تفسير است. تفسير روض الجنان بر اساس تقسيمبندى خود مؤلف و تصريح برخى از هم روزگاران او مانند منتجب الدين رازى (همانجا) و عبدالجليل قزوينى (ص 212) و اتفاق همهى دستنويسها بيست جلد بوده كه فراهمآورندگان سه چاپ اول كتاب تقسيمبندى را مراعات نكردهاند. | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
2. همو، مناقب آل ابى طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم[بىتا. ] | 2. همو، مناقب آل ابى طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم[بىتا. ] | ||
3. ابوالفتوح | 3. [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، چاپ محمد جعفر ياحقى و محمد مهدى ناصح، مشهد 1365-1376ش | ||
4. تقى بينش، نفائس كتابخانه آستان قدس رضوى: دو تكه از تفسير ابوالفتوح رازى | 4. تقى بينش، نفائس كتابخانه آستان قدس رضوى: دو تكه از تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] | ||
5. نامه آستان قدس، ش 5، ارديبهشت 1340 | 5. نامه آستان قدس، ش 5، ارديبهشت 1340 | ||
| خط ۹۹: | خط ۹۹: | ||
7. عسكر حقوقى، ارزش ادبى تفسير ابوالفتوح، در مجموعه خطابههاى نخستين كنگره تحقيقات ايرانى، به كوشش غلامرضا ستوده، تهران 1353ش | 7. عسكر حقوقى، ارزش ادبى تفسير ابوالفتوح، در مجموعه خطابههاى نخستين كنگره تحقيقات ايرانى، به كوشش غلامرضا ستوده، تهران 1353ش | ||
8. محمد حسن خزاعى، دقّت ابوالفتوح رازى در معانى واژهها و مقايسه آنها با [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]و [[مجمع البيان في تفسير القرآن|مجمع البيان طبرسى]](ره)، مشكوة، ش 48 پاييز 1374 | 8. محمد حسن خزاعى، دقّت [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] در معانى واژهها و مقايسه آنها با [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]و [[مجمع البيان في تفسير القرآن|مجمع البيان طبرسى]](ره)، مشكوة، ش 48 پاييز 1374 | ||
9.جليل ساغروانيان، دستور باش: تفسير ساختى ويژه در روض الجنان و روح الجنان»، مشكوة، ش 27 تابستان 1369 | 9.جليل ساغروانيان، دستور باش: تفسير ساختى ويژه در روض الجنان و روح الجنان»، مشكوة، ش 27 تابستان 1369 | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۰۹: | ||
12.على بن عبيد اللّه منتجب الدين رازى، فهرست اسماء علماء الشيعة و مصنفيهم، چاپ عبدالعزيز طباطبائى، بيروت 1986/1406 | 12.على بن عبيد اللّه منتجب الدين رازى، فهرست اسماء علماء الشيعة و مصنفيهم، چاپ عبدالعزيز طباطبائى، بيروت 1986/1406 | ||
13.محمد مهدى ناصح، ترجمه آيات تفسير طبرى و ابوالفتوح | 13.محمد مهدى ناصح، ترجمه آيات تفسير طبرى و [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، در يادنامه طبرى، ويرايش محمد قاسم زاده، تهران 1369ش | ||
14.محمد جعفر ياحقى، اصلى در تصحيح انتقادى تفسير ابوالفتوح | 14.محمد جعفر ياحقى، اصلى در تصحيح انتقادى تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، مشكوة، ش 6 زمستان 1363 | ||
15.همو، دستنويسى نفيس از تفسير ابوالفتوح | 15.همو، دستنويسى نفيس از تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، مشكوة، ش 6، زمستان 1363)16.همو، دستنويسى نفيس از تفسير [[ابوالفتوح رازی، حسین بن علی|ابوالفتوح رازى]] ، مشكوة، ش 3، تابستان 1362 | ||
17.همو، طبرى و ابوالفتوح، در يادنامه طبرى، ويرايش محمد قاسمزاده، تهران 1369ش | 17.همو، طبرى و ابوالفتوح، در يادنامه طبرى، ويرايش محمد قاسمزاده، تهران 1369ش | ||