وقایع اتفاقیه
| وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سعیدی سیرجانی، علی اکبر (به کوشش) |
| عنوان‌های دیگر | مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایت جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری |
| ناشر | آسيم |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 4 |
| شابک | 964-8351-61-9 |
| موضوع | انگلستان - روابط خارجی - ایران - اسناد و مدارک
ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک ایران - روابط خارجی - انگلستان - اسناد و مدارک |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1310 /س7و7 1383 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری كتابی، درباره اوضاع ايران در سال‌هاى 1291 تا 1322 گزارش‌هایى را در بر دارد كه آنها را فردى ايرانى و تابع انگلستان به انگيزه نگاهبانى از منافع دولت متبوع خود سامان داده است. دولت انگليس وى را بر «وكالت‌خانه» خود در شيراز گمارد و او از ديد قانونى و اخلاقى موظف بود كه منافع آن را پاس بدارد و گزارش‌هایى را از اوضاع اقليم فارس (ولايت‌هاى جنوبى ايران) گرد آورد و به كمك مأموران و «خُفيه نويسان» خود هر هفته يا هر ماه يك بار آنها را به سفارت انگلستان بفرستد تا وزارت خارجه اين كشور بر پايه گزارش‌هاى وى، اوضاع ايران (دروازه هند) را بپايد و مأمورانش را در اين باره آموزش دهد و امپراطورى استعمارى كشورش را پاسدارى كند، اما به هر روى او به پيشرفت و دگرگونى اوضاع ايران نيز دل بسته بود.
حكومت انگليس بر پايه همين گزارش‌ها و آگاهى به نفرت ملت ايران از حكومت قاجار، در جنبش آنان براى برپايى عد الت‌خانه، پشتيبانيشان مى‌كرد و درهاى سفارت‌خانه‌اش را به روى آنان مى‌گشود تا با برافتادن آن حكومت رو به زوال و پيوستن به محرومانى كه به زودى به قدرت مى‌رسيدند، بر سفره آنان بنشيند و هم‌چنان محترم بماند. نام و نشان نویسنده اين گزارش‌ها، دانسته نيست.
ساختار
هر يك از گزارش‌هاى پيش گفته، با عنوان عام «وقايع اتفاقيه»، زير عنوان خُردترى به نام هر يك از ماه‌هاى آن سال‌ها گنجانده شده و نویسنده آنها را با توجه به زندگى مردم كوچه و بازار و رويدادهاى گوناگون ميان صنف‌هاى مردم و شايعه‌ها و كنشها و واكنشهاى رعيت و حاكمان در برابر يك‌ديگر سامان داده است.
گزارش محتوا
اسناد گرد آمده در اين كتاب، گزارش‌هایى از «غُره ماه محرم سنه 1291» تا «سى‌ام ذيقعده 1321» در بر دارند. هر گزارشى درباره دوره زمانى معينى مانند «از دهم جمادى الثانيه تا 29 جمادى الثانيه 1292» است. اين گزارش‌ها بر پايه هر يك از ماه‌هاى اين سال‌ها از يك‌ديگر جدا شده و موضوع‌هاى پراكنده و گسترده‌اى را در بر گرفته‌اند كه بدين شرح گزارش مى‌شوند:
الف) حكومت و مأمورانش
- عزل و نصب حاكمان فارس؛
- خلعت بخشى‌ها؛
- اختلاف‌ها و رقابت‌هاى حاكمان با يك‌ديگر؛
- شكايت‌ها و تظلم‌هاى مردم؛
- رسيدگى به دادخواهى‌ها؛
- صادر كردن احكام عجيب درباره مردم؛
- پيش‌كش‌ها و تعارف‌هاى رايج براى شاه و ديگر حاكمان؛
- سهم حكومت از ارث مردم؛
- ماليات؛
- حرص و فساد حاكمان و درباريان؛
- تعدى فرّاش‌ها و داروغه؛
- لقب بخشى‌ها؛
- اصلاحات (ترتيبات تازه)؛
- آيين‌ها (آداب و تشريفات و مراسم) مانند سلام‌ها و جشن‌ها، استقبال‌ها و بدرقه‌ها؛
- انتصابات مأموران محلى، حاكمان و ولايت‌داران (ضباط ولايات)؛
- مزايده درباره جايگاه‌هاى حكومتى (مناصب)؛
- ديدگاه‌هاى افراد درباره حكومت.
ب) ايلات و عشاير
- ايلخانى (عزل و نصب، قرار مالياتى، رابطه با حكومت)؛
- ياغى‌گرى سران ايلات و عشاير؛
- راهزنى‌ها؛
- سركوبى ياغيان و راهزنان (افواج)؛
- شرارت و نزاع، زدوخورد ايلات و عشاير؛
- غارت‌گرى ايلات و عشاير، ايلغار و هجوم بر يك‌ديگر؛
- كوچاندن افراد ايل، كوچيدن و گريختن از ستم ايلخانى و ضابط؛
- دست‌گيرى سران ايل و عشاير؛
- چاپيدن ايلات و دهات به فرمان حكومت (مجازات‌ها)؛
- سركشى (طغيان) ايلات در برابر سران تحميلى حكومت.
ج) ماليات (امور مالى)
- مطالبه مالياتى (باقى مالياتى)؛
- مطالبه ماليات؛
- تخفيف مالياتى؛
- تعدّى و تندروى (زيادى) در ماليات‌گيرى؛
- افزايش ماليات؛
- مساعده؛
- تيول؛
- گمرك (امور گمركى، كارگزاران و اخبار گمرك)؛
- پول سياه و سفيد (اختلاف تسعير)؛
- سهم حكومت از ارث مردم.
د) افواج
- ورود و خروج و مأموريت‌ها؛
- جيره و مواجب (اعتراض افراد فوج براى جيره و مواجب عقب افتاده)؛
- نزاع افراد فوج با يك‌ديگر و مردم؛
- دست بردن سربازان فوج‌ها به جان و مال و ناموس مردم؛
- مأموريت افواج براى تعقيب و جنگ با اشرار و ياغيان؛
- دزدى سربازان فوج‌ها.
ه) مردم
- مستى و نزاع؛
- دزدى در شهر؛
- جنايت‌ها؛
- مسائل جنسى و شهوت‌رانى؛
- تظاهرات و واكنشهاى مردم در برابر حكومت؛
- شب‌نامه‌ها و اعلاميه‌ها (اعلانيه‌ها)؛
- بست‌نشينى؛
- بست‌نشينى از ستم حكومت و مأمورانش؛
- اعتصاب‌ها و تحصن‌ها؛
- درگيرى‌ها (مرافعات) ميان مردم؛
- تقلب‌ها و جعل‌ها؛
- توقيف‌ها و شكنجه‌هاى بده‌كاران؛
- زن در اجتماع؛
- تاجران؛
- بهاى (نرخ) كالاها؛
- گرانى كالاها (ارزاق).
و) روحانیان
1. روابط روحانیان (روحانیت) با حكومت؛
2. گرفتن (پذيرفتن) خلعت‌ها و هداياى حكومتى؛
3. مخالفت با دولت و حكومت؛
4. بست‌نشينى، پشتيبانى از مردم، همراهى با متحصنان؛
5. نهى از منكر؛
6. حدود و قصاص؛
7. مسائل مادى؛
8. پاى‌مردى (وساطت / شفاعت) براى متهمان؛
9. تظاهر و تحصن؛
10. آزار و توهين؛
11. وقوع معجزات؛
12. بست‌شكنى‌ها؛
13. اختلافات با يك‌ديگر؛
14. طالبان علوم دينى (طلبه‌ها) و مسائل و اعتراض‌هايشان؛
15. رژى تنباكو.
ز) خارجيان
1. ورود و خروج مأموران و سياحان؛
2. برخورد با مردم؛
3. قدرت نمايى، وساطت، تلگراف‌خانه.
ح) اقليت‌هاى مذهبى
1. يهوديان؛
2. مسيحيان و ارمنيان؛
3. زرتشتیان؛
4. بابيان.
ط) اوضاع طبيعى (جوى)
1. بيمارى‌ها و گستردگى مرض‌ها؛
2. زلزله؛
3. ملَخ؛
4. باد و طوفان؛
5. صاعقه؛
6. طغيان آب‌هاى زير زمينى، سيل و ويرانى؛
7. آفت‌هاى محصولات و زراعات؛
8. ترياك؛
9. گرانى ارزاق؛
10. بارندگى، برف و باران.
ى) مجازات‌ها
1. نفى بلد؛
2. كوفتن و ويران كردن (تخريب) خانه‌ها؛
3. چاپيدن مردم به حكم حكومت به انگيزه تنبيه و گرفتن ماليات؛
4. ترجمان و مصادره اموال مردم و گرفتن جريمه؛
5. زنجير كردن؛
6. توسرى، پشت گردنى، تودهنى؛
7. نشاندن بر الاغ، كاه سوزاندن، خواب گرفتن؛
8. كردن در جوال، ميخ كردن؛
9. تراشيدن سر، كندن ريش؛
10. چوب زدن؛
11. بريدن دست؛
12. بردين پِى؛
13. بريدن گوش؛
14. دريدن شكم؛
15. گچ گرفتن؛
16. مهار كردن و گرداندن در شهر؛
17. طناب انداختن؛
18. اخته كردن و كوبيدن گوش؛
19. شقه كردن، تكه تكه كردن و گذاشتن دمِ توپ؛
20. بريدن سر؛
21. مجازات بى‌گناهان (آزردن كسى به جاى ديگرى، تنبيه شاكى و شايعه‌ساز)؛
22. مرگ زير چوپ.
ك) آيين‌ها (مراسم)
1. استقبال و بدرقه از حاكمان و مقامات برجسته؛
2. سلام‌ها، عيدها و جشن‌ها، چراغانى و آتش‌بازى؛
3. آداب و تشريفات، تنبيه آداب شناسان؛
4. آيين‌ها (مراسم) ختم و تعزيت؛
5. تعزيه، شبيه‌خوانى.
افزون بر اين موضوع‌ها، بخش گسترده‌اى از گزارش‌ها درباره درگذشت شخصيت‌ها (وفيات) مانند احمد شاه خان، مشير الملك، قوام الملك و... سامان يافته و از افراد شهيرى مانند ظهير‌الدوله، حسام السلطنه، صاحب ديوان و... در آنها ياد شده است.
وضعيت كتاب
مأمور نوشتن گزارش‌ها، پس از پاک‌نويس كردن آنها و فرستادنشان به مركز، هر يك را در دفترچه ويژه‌اى بايگانى كرده و با خط خوش ميرزايان وكالت‌خانه انگليس، به قلم آورده و ثبت نموده است. نمايه نام كسان و جاى‌ها و ايلات و قبيله‌ها و فهرستى دراز دامن درباره برخى از موضوع‌هاى گزارش‌ها، در پايان كتاب وجود دارد. اين موضوع‌ها، به گفته خود مصحح تفننى است و همه موضوع‌هاى اسناد را در بر نمى‌گيرد. كسانى كه به چند نام خوانده مى‌شده‌اند نيز با همه عنوان‌ها و نام‌ها و با لقب معروفشان در نمايه نام‌ها ياد شده‌اند. مصحح شيوه‌هاى گوناگون نوشتن اين نام‌ها را نيز در اين نمايه فرو نگذارده و افزون بر اينها، تصويرهايى از شخصيت‌هاى ياد شده در سندها و نمونه‌هايى از نسخه‌هاى خطى آنها در كتاب آورده است.
جاهاى تهى از كلمه در متن كتاب، بر خوانا نبودن برخى از واژگان نسخه‌هاى خطى اين گزارش‌ها دلالت مى‌كنند. لقب‌هاى عاريه‌اى و دراز افراد در روزگار قاجار، در سندها نيامده، اما اين كار به درون‌مايه گزارش آسيب نرسانده است. مصحح، عنوان تكرارىِ «وقايع اتفاقيه دار العلم شيراز از تاريخ...» را از آغاز هر گزارش بر مى‌دارد و تنها تاريخ آن را مى‌آورد. تاريخ‌ها كه در متن اصلى به حروف نوشته شده بودند در متن تصحيح شده با عدد آمده‌اند.
ضبط املايى برخى از واژگان در دفترچه‌ها با يك‌ديگر متفاوتند و مصحح آنها را يك‌سان كرده است.
منابع مقاله
مقدمه مصحح كتاب.
فهرست موضوعى كتاب.