نور المعارف في نظم و قوانين و أعراف اليمن في العهد المظفري الوارف

‏نور المعارف في نظم و قوانين و أعراف اليمن في العهد المظفري الوارف
پدیدآوران	جازم، محمد عبدالرحیم (محقق)
ناشر	المعهد الفرنسي للآثار و العلوم الإجتماعية
مکان نشر	یمن - صنعا
سال نشر	2003م , 1424ق
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏/ي8ن9 247 DS
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نور المعارف في نظم و قوانين و أعراف اليمن في العهد المظفري الوارف، با تحقیق محمد عبدالرحیم جازم، کتابی است دوجلدی به زبان عربی با موضوع تاریخ و جغرافیای اسلامی در یمن.

جلد اول کتاب که ظاهراً با فاصله از جلد دوم آن چاپ شده و محقق با مشکلاتی در چاپ آن مواجه بوده، شامل مجموعه آرشیو سلطنت رسولی است که از قرن سیزدهم تا پانزدهم میلادی بر یمن حکومت می‌کردند. حجم جلد دوم کتاب کمتر از جلد اول آن است ولی این جلد حاوی برخی متون مهم و جوهری در تاریخ یمن اسلامی در حیطه اداره دولت رسولی و اداره قصرها و مناطق نفوذ و حقوق کارمندان و سپاه و قوانین حسابداری مالی و رمزهای عددی مورداستفاده در عملیات‌های محاسباتی آنان است. کتاب در محتوای عامش مشتمل بر معلومات تفصیلی دقیقی است. محتوای مواردش ممکن است درباره نظم اقتصادی یا مالی یا اداری باشد که از دیوان دولت و مؤسسات مختلف آن تبعیت می‌کند یا از قوانین و عرفیاتی که زندگی مردم و تعاملات روزانه آنان باهم بر آن حکم می‌نماید.

ساختار

کتاب دو جلد دارد، جلد اول حاوی مقدمه محقق و محتوای مطالب است. جلد دوم نیز دارای تقدیمیه از جان لامبرت، مقدمه محقق و محتوای مطالب است.

گزارش محتوا

جلد اول کتاب که ظاهراً با فاصله از جلد دوم آن چاپ شده و محقق با مشکلاتی در چاپ آن مواجه بوده، شامل مجموعه آرشیو سلطنت رسولی است که از قرن سیزدهم تا پانزدهم میلادی بر یمن حکومت می‌کردند. این جلد، میان دو پایتخت سلطنتی زبید و تعز در آمدوشد است. در این جلد از کتاب، حجم وسیعی از صنعت‌ها و حرفه‌ها آشکار می‌شود و به مرفه‌ترین بندر آنجا یعنی عدن و لیست طولانی کالاهای آن از شرق یا غرب اشاره می‌شود. این اثر ما را به دشت‌های وسیع و مناظر طبیعی تهامه و به قلعه‌های مستحکم در ارتفاعات کوهستانی آنجا واقف می‌کند و با علم به اینکه این اسناد در اواخر قرن سیزدهم میلادی نگاشته شده، منطقه وسیع و مغفول مانده‌ای از زندگی اقتصادی و اجتماعی در یمن را برای ما آشکار می‌کند.

جان لامبرت در مقدمه بر جلد دوم کتاب می‌نویسد: ما می‌توانستیم اکتفا کنیم به این مسئله با بیان تصویر مربوط به تاریخ اقتصادی کشورهای اسلامی قبل از حمله عثمانی. ابراهیم یودوویچ، مورخ بزرگ آمریکایی، در میان سخنرانی‌اش در صنعا در سال 2003 میلادی، این امر را تکمله‌ای مفید برای مطالعه اسناد معروف قاهره می‌شمارد که در دهه 1960 توسط شرق‌شناس شیلومو گوتین منتشر شد.

حجم جلد دوم کتاب کمتر از جلد اول آن است ولی این جلد حاوی برخی متون مهم و جوهری در تاریخ یمن اسلامی در حیطه اداره دولت رسولی و اداره قصرها و مناطق نفوذ و حقوق کارمندان و سپاه و قوانین حسابداری مالی و رمزهای عددی مورداستفاده در عملیات‌های محاسباتی آنان است. مطالب این جلد، همچنین برای متخصصان جشن‌ها و فستیوال‌ها و رستوران‌ها و سلایق غذایی در دوره اسلامی راضی‌کننده و جذاب خواهد بود. آنان مجال وسیعی برای مقایسه آن زمان با سایر ادوار، در آن خواهند یافت. در اواخر آن دو واقعه آتش‌بس و صلح که میان سلطان رسولی مظفّر و اشراف زیدیه، برقرار شده، آمده است. این دو آتش‌بس از قدیمی‌ترین اسناد ازاین‌دست هستند و به‌منظور شناخت قوانین صلح و متغیرهای آن بسیار با ارزش است. این اسناد به‌طور مفصل در مقدمه تحقیق‌شده که اریک والایی آن را به فرانسوی ترجمه کرده، ارائه شده است.

در واقع با این دو جلد، بدون شک در تاریخ یمن، بلکه در تاریخ شرق اوسط در دوران اسلامی انقلابی در مصادرش صورت گرفته است. این دو جلد بابی را برای کتابت بسیاری از این دامنه‌های غیر مکرر می‌گشایند. امید است خواندن این کتاب، به نگارش کارهای جدید و متنوع دیگر و به غنای محتوایی میراث قرون‌وسطایی یمن در این زمینه بینجامد.

کتاب در محتوای عامش مشتمل بر معلومات تفصیلی دقیقی است. محتوای مواردش ممکن است درباره نظم اقتصادی یا مالی یا اداری باشد که از دیوان دولت و مؤسسات مختلف آن تبعیت می‌کند یا از قوانین و عرفیاتی که زندگی مردم و تعاملات روزانه آنان باهم بر آن حکم می‌نماید. البته این امری است که در مناطق و جغرافیای متفاوت، تفاوت می‌کند؛ زیرا وضع و مصطلحات مردم مناطق مختلف در زندگی‌شان با هم فرق می‌کند. گاه این تفاصیل شامل امور متعدد دیگری است که به ما کمک می‌کند تصویر درستی از آن دوران داشته باشیم و برداشتمان از زندگی مردم آن زمان و چگونگی آن نزدیک به واقعیت باشد. این معلومات تفصیلی که بر نسخه‌های متعددی در موضع واحد اعتماد کرده، دلالت واضحی بر وجود آرشیو معتبری می‌کند که تابع دیوان دولت بنی رسول است. این امور حاوی معلومات فراوانی است که برخی از آنها به دوره حکومت ایوبیان و مؤسس دولت رسولی؛ یعنی ملک منصور نورالدین عمر بن علی بن رسول، می‌کند. همچنین حاوی تمام معلوماتی است که کارمندان خاصی در آن دولت، موظف به نگارش آن بودند؛ در دولت یمن و خارج از آن. همچنین گروه دیگری نیز بودند که بر نوشتن اینان نظارت داشتند و همچنین متولی استملاء معلومات و جمع میدانی این معلومات از میان مردمان بودند. مردمانی که در کاخ‌های سلطان مظفر یوسف بن عمر و فرزندش ملک اشرف اول عمر بن یوسف، کار می‌کردند. همچنین دیگر مردمانی که مشغول به کارهای مختلف دیگر بودند؛ مانند تاجران و صاحبان حرف و مشاغل و کشاورزان و کارمندان و.... این معلومات فراوان از حالات، در سال و ماه با ذکر نام املاکنندگان آن، و بیان مکان‌ها و اختصاصات آن توثیق یافته است. گاهی هم شاه، به‌منظور تسهیل دستیابی به این امور، نویسنده یا نویسندگانی را به نقل این معلومات و ضمیمه کردن آن در کتابی، مکلف می‌کرد. این نویسندگان، در برخی مواضع کتاب، به برخی از قوانینی که خود شاه مظفر برای معالجه برخی از امور و معاملات وضع کرده بود اشاره کرده‌اند؛ قوانین مالی و اداری در بسیاری از امور از مراسم سلطانی متعلق به اداره و غیر آن. ظاهراً این معلومات فراوان که در آرشیو حاکمان بنی‌رسول در تمام مجال‌ها هست، قدرت این حاکمان را در تألیف بیش از یک فن از فنون معرفتی خاص، برای ما تفسیر می‌کند. بخصوص در مجالاتی که معمولاً از مجال اهتمام حاکمان دور است؛ مثل زراعت و طب و نجوم و حرفه‌های یدی (دستی) و صناعات

وضعیت کتاب

نسخه خطی «نور المعارف في نظم و قوانين و أعراف اليمن في العهد المظفري الوارف» در 224 صفحه واقع شده است. این نسخه به دو بخش تقسیم شده که بخش اولش از صفحه 1ب شروع شده و به صفحه 154 ب ختم می‌گردد و در پایانش اشاره واضحی به این شده که مانند کتابی قائم بذاته پایان یافته است. متن پایانی آن ازاین‌قرار است: «تم بحمد الله و منه، و صلی‌الله علی رسوله سیدنا محمد و آله و صحبه و سلم و شرف و کرم». در همان صفحه نوشته شده که بخش منقول از دفتر خیلفی نیز پس‌ازاین خواهد آمد؛ این بخش همان جلد دوم کتاب است که از صفحه 155ب آغاز شده و تا صفحه 224أ ادامه می‌یابد و در پایان آن با خط مغایر با خطی که جلد دوم را نوشته بود، آمده: «الحمد لله علی کل حال من الاحوال و صلواته علی محمد و آله و خیر آل. تم کتاب الملک المظفر.»

محقق درجایی درباره تلاش خودش درباره کتاب می‌نویسد: آرا و ملاحظاتم در بسیاری از موارد و قضایا را در حاشیه ذکر کردم زیرا ضخامت نسخه خطی و کثرت مواضع و تنوع و تباینشان، آن‌قدری بود که این مقدمه گنجایش بیان آن را نداشته باشد. وی در تعلیقه بر این اثر، نسخ خطی و چاپی بسیاری را دیده است که برخی هم‌عصر با نسخه خطی بوده و برخی هم پیش‌تر یا پس‌تر از آن. ولی درعین‌حال، دیدن این کتاب‌ها کفاف مطالعه درباره این‌همه کار و... که در کتاب ذکر شده را نمی‌داده است. ازاین‌رو، بسیاری از دانشجویان ارشد و دکتری، محقق را در این کار یاری کرده‌اند.

در صفحات ذ تا ز مقدمه محقق بر جلد اول، نام افرادی که به نحوی در انتشار این اثر یاری‌رسان بوده‌اند ذکر و از آنان تشکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه‌های محقق و ناشر بر جلدهای اول و دوم کتاب.