نهضت شعوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی

نهضت شعوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی
پدیدآوران	ممتحن، حسینعلی (نویسنده)
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1385ش.
چاپ	چاپ سوم
شابک	‎964-445-566-5
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/م7ن9 / 552 DSR
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، عباسیان (ابهام زدایی) را ببینید.

نهضت شعوبیه، تألیف حسینعلی ممتحن، جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی است. در این اثر تاریخچه، عقاید و تأثیرات نهضت شعوبیه به زبان فارسی در یک جلد به رشته تحریر درآمده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر پیشگفتار و 21 فصل و منضمات و ملحقات است.

گزارش محتوا

نویسنده در پیشگفتار خویش نوشته است: «با توجه به اینکه جنبش شعوبیه، مانند هر قیام و نهضت تاریخی دیگر، مستلزم بررسی مبانی و علل و اسباب آن است و تا آن علل و جهات، مورد مطالعه واقع نشوند، به کیفیت ظهور آن قیام و نهضت نمی‌توان پی برد. نگارنده با استفاده از منابع و مآخذ معتبر و موثق از متقدمان و متأخران، ضمن بحث مختصری از موقعیت طبیعی شبه‌جزیره عربستان و مذهب و رسوم و معتقدات اعراب دوره جاهلی، به پیدایش دین مبین اسلام و مبادی و تعلیمات و تأثیر آن در اجتماعات و مناطق اسلامی اشاره کرده و مخصوصاً حکومت‌های قرون اولیه اسلام، چون امویان و عباسیان و رفتار آنها را نسبت به موالی که از مهم‌ترین علل جنبش شعوبیان است، مورد بررسی قرار داد و سپس به مظاهر این نهضت در شئون مختلف سیاسی و اجتماعی پرداخت»‏.

وی تذکر این نکته را نیز لازم می‌داند: «هر جا از عرب و تعصب او سخن می‌رود، منظور عرب دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس است، آن‌هم در سطح شبه‌جزیره و به هیچ‌وجه برادران عرب امروز ما در جهان پهناور عربی، با آن فرهنگ وسیع و غنی و با آن حماسه و اقدام، مقصود نیستند»‏.

فصل اول کتاب با نظری به اوضاع طبیعی عربستان آغاز شده است. شبه‌جزیره عربستان در جنوب غربی آسیا واقع است. در خلال کوه‌هایی که جزیرة‌العرب را فراگرفته، دره‌های بزرگ و کوچک بسیار است، که عرب‌ها آن دره‌ها را وادی می‌نامند. سرزمین عربستان بنا به اوضاع طبیعی از شمال به جنوب به سه بخش نفود، نجد و دهناء تقسیم شده است‏.

در فصل دوم، اوضاع اجتماعی و معتقدات و رسوم اعراب جاهلی مطرح شده است. در این فصل، اعراب به بدوی (اهل الوبر) و شهرنشین (اهل المدر) تقسیم شده‌اند. نویسنده معتقد است برخلاف آنچه شایع شده که عرب در جاهلیت ملتی منزوی بوده و با ملل دیگر پیوستگی و رابطه نداشته است، پیوستگی و ارتباط عرب با سایر اقوام مجاور، بسیار بوده است. این ارتباط عرب با دیگران از راه‌های تجارت، ایجاد شهرهای عربی در مرزهای عربستان و ورود هیئت‌های مذهبی یهود، نصاری، صابئین به عربستان بوده که هریک شرح و توضیح شده است‏.

در فصل سوم، دین اسلام و مبادی آن در هفت عنوان معرفی شده است. تعالیم اسلام بر دو اصل استوار است: یکی ایمان به حق و دیگری عمل به احکام. اسلام «الله» را خدای قبیله یا خدای عرب نمی‌داند، بلکه او پروردگار و آفریننده تمام کائنات است‏. دین مبین اسلام بهترین مشوق علم و ادب است. در هیچ کتابی از کتب آسمانی، به‌اندازه قرآن مجید، صریحاً از علم و دانش تجلیل و تمجید نکرده و مردم را به کسب خرد و خردمندی تحریض و ترغیب ننموده است‏.

فصل هشتم تا سیزدهم، به موضوع موالی اختصاص یافته است. هر کس مالک اسیر می‌شد می‌توانست او را بفروشد یا نزد خود نگاه دارد یا آزاد کند. در این صورت بنده مزبور «مولی» یا آزادکرده آن شخص محسوب می‌شد. ازآنجاکه موالی از نظر اقتصادی برای مردم اهمیت بسیار داشت و اسلام یکباره نمی‌توانست به از بین بردن آن برخیزد. برای کاهش و بلکه انتفای بردگی بسیار کوشیده و مقداری از احکام فقهی خود را برای این مقصود وضع کرده و مبلغی از زکات را به خریدن و آزاد کردن برده اختصاص داده است. همچنین جهات دیگری چون مولای عتاقه، مولای مکاتبه، مولای تدبیر و مولای عقد نیز موجب رهایی بنده از رقیت بود‏.

عصبیت عرب برضد موالی، موالی در عصر بنی‌امیه و بنی‌عباس از موضوعات مطرح‌شده در فصل‌های نهم و دهم و یازدهم است. جنبش علمی موالی از نکات قابل توجه در فصل دوازدهم کتاب است. ایرانیان که دارای عظمت تاریخی و واجد دولت بزرگ باستانی بودند، در تلقی و نشر علوم از دیگران جلو افتادند. علمای حدیث و فقه و اصول و مفسرین و علمای علم کلام همه ایرانی بودند و غیر از ایرانی کسی به جمع و تدوین و حفظ و نشر علوم دست نزد‏. گذشته از علوم دینی و فقهی، ایرانیان در انشا و ترسل و کتابت جلوتر از اعراب بودند‏.

از فصل سیزدهم تا آخر کتاب، جنبش شعوبیه با بررسی آراء و عقاید و تاریخ پیدایش آن مورد مطالعه قرار گرفته است. مساوات و برادری، تقوی و پرهیزگاری که از مقررات دین اسلام است، در نتیجه عصبیت عربی و خودخواهی بنی‌امیه به‌کلی از میان رفت و جای خود را به ظلم و ستم و شکنجه و آزار و تحقیر و توهین و بالاخره هزاران اعمال ناروا و ناپسند نسبت به ملل مسلمان مخصوصاً غیر عرب (موالی) داد. از اواخر عهد اموی، نهضت‌های ملی و سیاسی و مذهبی هر روز به رنگی ظاهر می‌شد. مقصود اصلی این جنبش‌ها، برانداختن دولت و سیادت عرب بود، نه دین اسلام. بزرگ‌ترین نهضت ایرانیان که منجر به انقراض دولت و سیادت حکمرانان عرب شد، نهضت شعوبیه بود. این نهضت از اوایل قرن دوم هجری، بلکه پیش از آن شروع و دنباله آن تا قرن ششم هجری کشیده شد. پیدایش مسلک شعوبیه جنبش بزرگی در عالم اسلام و عرب ایجاد کرد و تغییرات عمیقی در کلیه شئون سیاسی و فکری و ادبی عرب پدید آورد‏.

دعوت شعوبیه در آغاز متکی به تعلیمات اسلام بود. تعالیم اسلام، همه بر اساس عدل و برضد خودخواهی عرب بود و شعوبیه هم در آغاز امر این معنی را بزرگ‌ترین حربه خود در مقابل جنس عرب قرار دادند و در آغاز با همین سلاح برای برقرار کردن مساوات میان طوائف و ملل عالم کوشیدند و چون در پیشرفت مقصود توفیق یافتند، به‌تدریج قدم فراتر گذارده، عرب را حقیرترین ملل روی زمین شمردند و با تمام مظاهر عرب دشمنی ورزیدند‏.

شعوبیه، مذهب تشیع را - که در ایران رواج بیشتری داشت - ‌برای خویش در حکم پرده‌ای می‌دانستند تا برای فرار از نسبت الحاد و کفر در پشت آن پنهان شوند و به فعالیت خویش ادامه دهند، ولی باطناً شعوبیه دارای عقاید مختلف بودند؛ برخی متدین به دین اسلام و شیعه بودند و برخی دارای عقاید و افکار دیگر‏.

اسامی مشاهیر شعرای شعوبیه، مشاهیر مؤلفان شعوبیه و آثار آنان، مشاهیر مخالفان شعوبیه و آثار آنان و تأثیر موافق و مخالف عقاید شعوبیه در آثار گویندگان مشهور پارسی‌زبان در چندین فصل کتاب مطرح شده است. در آخرین فصل کتاب نیز تأثیرات اجتماعی نهضت شعوبیه مطرح شده است. از جمله این تأثیرات، هنر و صنایع ایرانیان در خدمت عرب‌هاست؛ هنر و صنایعی چون نقاشی و معماری و حجاری و پارچه‌بافی و قالی‌بافی و اسلحه‌سازی‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس منابع و راهنما در انتهای آن ارائه شده است.

در پاورقی‌های کتاب، آدرس مطالب، معرفی برخی اعلام و توضیحات مفیدی ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.