نمیری ماردینی، اسماعیل بن ابراهیم
ابن فَلّوس، ابوطاهر (ابوالفضل) شرف‌الدین (شمس‌الدین) اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری (شیبانى) ماردینى، ریاضى‌دان، فقیه و محدث حنفى مذهب ایرانى‌الاصل.
| ابن فلوس، ابوطاهر، شرف‌الدین، اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری، ماردینى | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری؛ |
| نام‌های دیگر | ابن فَلّوس، ابوطاهر، شرف‌الدین، اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری، ماردینى؛ |
| لقب | شرف‌الدین؛ |
| تخلص | ابن فَلّوس؛ |
| نسب | شیرازی؛ |
| نام پدر | ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری؛ |
| ولادت | 544ق؛ |
| محل تولد | ماردین؛، ترکیه؛ |
| محل زندگی | ماردین، طرخانیه، موصل، دمشق؛ |
| رحلت | 629-630-637ق؛ |
| طول عمر | 85،86،93؛ |
| فرزندان | ابراهیم؛ |
| خویشاوندان | |
| دین | اسلام؛ |
| مذهب | حنفی؛ |
| پیشه | ریاضى‌دان، فقیه، محدث، قاضی؛ |
| منصب | قاضی؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | ریاضى‌دان، فقیه، محدث، قاضی؛ |
| مشایخ | اصحاب ابوطاهر سلفى، یوسف بن معالى البزار، هبه‌الله بن محمد شیرازی؛ |
| معاصرین | الملک المعظم عیسى؛ |
| شاگردان | زین‌الدین ابن العتال؛ |
| برخی آثار | 1. ارشاد الحُسّاب الى المفتوح من علم الحساب، 2. میزان العلوم فى تحقیق المعلوم؛ |
ولادت
نیای او غازی ابن محمد اصلاً اهل شیراز بود و به موصل کوچید و سپس در الرُّها منصب قضا یافت. پسرش ابراهیم نیز در دمشق نیابت قضا داشت.
ابن فلوس در 544ق/1149م در ماردین زاده شد. برخى از نویسندگان تولد او را در 593 یا 594ق ذکر کرده‌اند که به نظر درست نمى‌آید.
تحصیلات، تدریس، مناصب
به هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصیل علم پرداخت.
فقه را بر مذهب حنفى فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفى و کسانى چون یوسف بن معالى البزار (د 592ق) و هبه‌الله بن محمد شیرازی (د 578ق) حدیث شنید. بنابراین پیداست که با توجه به سنوات درگذشت این دو تن، سالهای 593 یا 594 که برای تولد ابن فلوس ذکر کرده‌اند، نمى‌تواند درست باشد.
ابن فلوس همچنین مدتى در مصر به تحصیل علوم قرآن و حدیث مشغول شد و در آن علوم دستى قوی یافت. از استادان وی در این علوم، و نیز در طب و منطق و خاصه ریاضیات که در آن چیره‌دست بود، آگاهى نداریم، چنانکه دانسته نیست در چه زمانى به عنوان قاضى حنفى به نیابت از قاضى ابن زکى منصوب شد.
ابن فلوس در مدرسه فخریه برای حنفیان تدریس مى‌کرد و از جمله مدرسان مدرسه عزالدین نیز به شمار مى‌رفت، اما مهم‌ترین شغل علمى او نظارت بر مدرسه طرخانیه دمشق و تدریس در آنجا بود. ابوطاهر در همین منصب بود که الملک المعظم عیسى، سلطان ایوبى دمشق (حک 615 -424ق) از او خواست تا به حلّیت شراب خرما و انار فتوا دهد و چون نپذیرفت، وی را از طرخانیه اخراج کرد. ابن فلوس پس از آن خانه‌نشین شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدریس و افتاء روزگار مى‌گذرانید.
وفات
تاریخ درگذشت او را 629ق، 630ق، 637ق و حتى 650ق نوشته‌اند.
شاگردان
از نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانى در دست نیست. ظاهراً یکى از معروف‌ترین آنها زین‌الدین ابن العتال است که پس از اخراج وی از مدرسه طرخانیه، از سوی الملک المعظم به جای استاد، عهده‌دار مشاغل او شد. کسانى چون زکى‌البرزالى، شهاب‌القوصى و تاج‌العرب دختر غیلان از او روایت کرده‌اند.
آثار
با آنکه ابن فلوس در فقه و حدیث نیز شهرت داشت، ولى عمده آثار او در ریاضیات است، بدین شرح:
1.ارشاد الحُسّاب الى المفتوح من علم الحساب،
که در یک مقدمه و 5 باب است و در مکه نوشته شده است. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب قاهره نگهداری مى‌شود؛
2. اعداد الاسرار فى اسرار الاعداد،
در یک مقدمه و 3 باب. این کتاب به گفته نویسنده براساس نامه نیقوماخس به فیثاغورس درباره حساب نوشته شده است. نسخه‌هایى از این اثر در دارالکتب قاهره، برلین موجود است؛
3. التفاحه فى اعمال المساحه،
که در 1310ق در قاهره منتشر شد و باردیگر در 1368ق در ضمن مجموع المتون الکبیر در همانجا به طبع رسید؛
4. حل عقد الاِشْکال فى مساحه الاَشْکال،
در یک مقدمه و 2 باب. این اثر در 629ق نوشته شد و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است؛
5. مختصر، در علم حساب هوایى (نوعى محاسبه ذهنى با روش‌ها و قوانین خاص)
که فقط طاش کوپری‌زاده به آن اشاره کرده است؛
6. مختصر فى علم المفتوح من علم الحساب،
که به نظر مى‌رسد همان کتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخه برلین، نویسنده خود، این اثر را مختصر فى فن المفتوح من الحساب نامیده، ولى فهرست نویس کتابخانه مذکور از آن با نام ارشادالحساب یاد کرده است. نسخه‌هایى از این اثر در آمبروزیانا برلین نگهداری مى‌شود؛
7. میزان العلوم فى تحقیق المعلوم،
نسخه‌هایى از این اثر در صنعا و آمبروزیانا، موجود است؛
8. نصاب الحبر فى حساب الجبر،
که به گفته نویسنده در مکه و به خواهش علمای آن دیار نوشته شده است. نسخه‌هایى از این اثر در برلین نگهداری مى‌شود. با مقایسه صفحه آخر نسخه برلین با کتابى که طاش کوپری‌زاده در علم حساب درهم و دینار به ابن فلوس نسبت داده، مى‌توان حدس زد که این هر دو یکى هستند؛
9. کتابى در علم حساب درهم و دینار - چگونگى استخراج مجهولات عددی، که شمار آن مجهولات از معادلات جبری بیشتر باشد و این مجهولات متعدد را حساب درهم و دینار و فلس نام نهاده‌اند - به نظر مى‌رسد که ابن فلوس لقب خود را از فلس، در اینگونه محاسبات ریاضى، گرفته باشد؛
10. وسیله الطلاب فى معرفه الاوقات بالحساب. در مآخذ دیگر به این اثر اشاره‌ای نشده است؛
11. مختصر، در علم قوافى،
در یک مقدمه و 5 فصل که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است. [۱].
پانویس
- ↑ حنائى کاشانى، محمدسعید، ج4، ص413-412
منابع مقاله
حنائى کاشانى، محمدسعید، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.