نظریه حق الطاعه در بوته بررسی
| نظریه حق الطاعه در بوته بررسی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ستوده، حمید (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | نظريه حق الطاعة در بوته بررسي: تقرير و تحقيق درس‌هاي خارج اصول فقه آية الله حاج شيخ محمد جواد فاضل لنکراني دامت برکاته تقرير و تحقيق درس‌هاي خارج اصول فقه آية الله حاج شيخ محمد جواد فاضل لنکراني دامت برکاته |
| ناشر | مرکز فقهي ائمه اطهار(ع) |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1394ش. |
| چاپ | چاپ اول |
| شابک | 978-600-388-013-9 |
| موضوع | نظريه حق الطاعه اصول فقه شيعه - قرن 14 |
| کد کنگره | /ح7ف2 / 169/52 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نظریه حق الطاعه در بوته بررسی، بررسی نظریه شهید صدر در نظریه حق الطاعه، توسط محمدجواد فاضل لنکرانى در درس خارج اصول فقهش است که به قلم شاگردش حجت‌‌الاسلام حمید ستوده در قالب یک جلد کتاب به زبان فارسی به رشته تحریر درآمده است. این کتاب توسط معاونت پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) چاپ شده است.
ساختار
کتاب، حاوی پیشگفتار محمدمهدی مقدادی و محتوای مطالب در چهار فصل اصلی است که هرکدام در چند یا چندین گفتار، بیان شده است. در بخش منابع و مآخذ کتاب، از 53 منبع فارسی و عربی نام برده شده است.
گزارش محتوا
در پیشگفتار کتاب که به قلم مهدی مقدادی نوشته شده، در توضیح محتوای کتاب، می‌خوانیم: دانش اصول فقه که دربردارنده قواعد فقه اجتهاد و ضوابط استناد احکام شرعى است، در بستر تحولات و اندیشه‌هاى عالمان ژرف‌اندیش، تعمیق و توسعه چشمگیرى یافته است. تاریخ این علم نشانگر دریایى بى‌کران از آرا و نظریه‌هاى اندیشمندانى است که کوشیده‌اند در جهت اتقان و ارتقاى اجتهاد، مباحث و مسائل اصول فقه را منطبق با ضرورت‌ها و نیازها، تکامل بخشیده و به شکل کارآمد و مدوّن عرضه نمایند.
«نظریه حق الطاعه» ابتکارى ارزشمند است از محقّق شهید آیت‌الله سید محمّدباقر صدر - رحمه‌الله - و تحقیقى نوین از یک بحث اصولى با جایگاه‌سازى و سامان‌دهى مناسب که تأثیرات مهمى در فقه و نگرش به مسائل اصولى، به‌ویژه در مباحثی مانند حجیت قطع، برائت عقلى، منجزیت علم اجمالى و قبح تجرى به‌همراه داشته است. گرچه در محافل علمى گفته مى‌شود که پیش از ایشان هم بزرگانى این نظریه را پذیرفته و بدان ملتزم شده‌اند، لیکن درهرحال تبیین دقیق این نظریه و دفاع تمام از آن در برابر نظریه رقیب (قبح عقاب بلابیان)، از برکات و آثار شهید صدر است.
این نظریه مهم در مطالعات علمى استاد گران‌قدر حضرت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانى مطمح نظر قرار گرفته و ایشان در دروس عمیق و ارزشنده خارج اصول فقه خود، مبانى و گستره آن را مورد تحلیل و ارزیابى قرار داده‌اند. نوشتار حاضر، مجموعه‌این بحث است که با قلم تواناى شاگرد برجسته استاد، جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین حمید ستوده به رشته تحریر درآمده است.
نگارنده ارجمند در این کتاب با احاطه شایسته و تأکید بر مباحث اصولى استاد، این پرسش را محور قرار داده که آیا از نظر عقلى، مخالفت با تکلیف محتملِ بعد از فحص، استحقاق عقاب را به دنبال دارد یا نه و براى پاسخ به این پرسش بر آن شده که قلمرو مفهومى، ابعاد و ادله نظریه قبح عقاب بلابیان و نیز مفهوم و گستره و مبانى نظریه حق الطاعه به‌طور کامل بررسى گردد.
ازاین‌رو نوشتار حاضر در سه قسمت سامان یافته است: در بخش اول، بررسى‌هاى مفهومى و کلیات مقدماتى بحث تبیین شده و در بخش دوم، بررسى‌هاى استدلالى مانند اشکالات فقیه شهید - رحمه‌الله - و نیز محقق روحانى - رحمه‌الله - بر نظریه برائت عقلى و دفاع استاد از این نظریه، مورد توجه قرار گرفته و سپس اصل نظریه حق الطاعه و ارزش علمى آن نیز نقد و بررسى شده است. در بخش پایانى، ضمن بیان آثار و لوازم اصولى این نظریه، نتیجه‌گیرى نهایى ارائه گردیده است[۱].
در بخشی از کتاب که در فهرست مطالب به تبیین نظریه حق الطاعه، عنوان خورده، چنین می‌خوانیم: «همان طور که در مباحث گذشته تبیین شد، شهید صدر - رحمه‌الله - نظریه حق الطاعه را در برابر دیدگاه برائت عقلى و قبح عقاب بلابیان، مطرح نموده‌اند و در تحقیق و تعمیق آن نیز بسیار کوشیدند. پرسش محورى در این موضوع آن است که آیا باید در شبهات حکمیه و بدوى بعد الفحص، یا تکالیف احتمالى که مقارن با علم اجمالى نیستند، نسبت به مقام عمل، ملتزم به اتیان آنها بود و یا در این وضعیت، انسان، رها و آزاد است و استحقاق عقاب و مؤاخذه بر ارتکاب یا اجتناب در این‌گونه تکالیف، اعم از محتمل الحرمه یا محتمل الوجوب، وجود ندارد؟ طبعاً، این بحث از دو نگاه متفاوت عقلى و شرعى قابلیت بررسى دارد، ولى همان طور که از مباحث گذشته روشن شد، محور اصلى در این نوشتار، بررسى وجوب و یا عدم وجوب عقلى اطاعت است. ازاین‌رو، باید مقتضاى حکم عقل با قطع نظر از دخالت شرع، در جریان احتیاط یا برائت، نسبت به تعیین وظیفه عملى مکلف در مورد این‌گونه از تکالیف و استحقاق یا عدم استحقاق عقاب تبیین گردد. بنابراین، این پرسش، مربوط به مرحله قبل از ترخیص یا احتیاط شرعى است؛ چه اینکه اجراى اصل عملىِ عقلى، مشروط به آن است که اصل عملى شرعى در مقام، وجود نداشته باشد.
ازاین‌رو، با توضیح محل نزاع روشن مى‌شود که نظریه شهید صدر - رحمه‌الله - در واقع، موجب رد و انکار برائت عقلى و پذیرش اشتغال عقلى در تمام موارد شک در تکلیف خواهد بود؛ چه اینکه علاوه بر اشتغال عقلى در اطراف علم اجمالى، اصل اولى در شبهات بدویه قبل و حتى بعد از فحص نیز احتیاط خواهد بود.
ایشان بر این اعتقاد است که دائره مولویت مولاى حقیقى، بسیار وسیع است و ازاین‌رو، حق طاعت، در مرحله اثبات، وسیع‌ترین حد ممکن را برخوردار مى‌شود و تکالیف احتمالى بعد از فحص نیز مشمول آن خواهد بود؛ ازاین‌رو، به سبب اهمیت این موضوع و تسهیل در فهم آن، شایسته است تا ذیلا، مهم‌ترین عباراتى که شهید صدر - رحمه‌الله - درباره این موضوع در کتاب‌هاى مختلف تألیفى و تقریرات، بیان فرموده، آورده شود و این مسئله، با توجه به همه آن تعابیر و به‌صورت همه‌جانبه مورد تحلیل و بررسى قرار گیرد:
ایشان در جلد اول از «حلقات الأصول» درباره محدوده حق الطاعه مى‌نگارد:... با ادراک عقلى، مشخص مى‌گردد که خداوند متعال، در همه تکالیف منکشفه از رهگذر قطع، ظن و احتمال، حق اطاعت دارد؛ مگر آنکه خود او، ترخیص در ترک آن تکلیف و عدم تحفظ بر آن داده باشد.
در حلقه سوم نیز درباره مبناى این نظریه آمده است:... ما در چارچوب نظریه حق الطاعه، بر این باور هستیم که مولویت ذاتى و ثابت الهى، اختصاص به تکالیف مقطوع ندارد، بلکه شامل هرگونه تکلیفى است که به هر نحوى، ولو با یک احتمال، به مکلف واصل شده باشد. البته، این مسئله، امرى وجدانى و غیر برهانى است؛ یعنى همان طور که اصل حقِ اطاعت خدایى که منعم و خالق انسان است، امرى غیر برهانى و مورد ادراک عقل عملى است، حدود و ثغور آن نیز این‌چنین خواهد بود. ازاین‌رو، به مقتضاى حکم عقل، اصل اولى، احتیاط است؛ مگر آنکه ترخیص قطعى در ترک تحفظ آن تکلیف رسیده باشد. در این فرض، باید از ماهیت ترخیص و امکان اثبات شرعى آن، تحت عنوان برائت شرعیه بحث کرد»[۲].
وضعیت کتاب
فهرست‌های منابع و مطالب به‌ترتیب در انتهای کتاب آمده است.
در پیشگفتار از افراد زیر با این عبارات، تشکر شده است: «معاونت پژوهشى مرکز فقهى ائمه اطهار(ع) در راستاى اهداف کلان خود مبنى بر تبیین مبانى فقهى و اصولى مکتب اهل‌بیت(ع)، پژوهش حاضر را به محضر اصحاب اندیشه و معرفت، خاصّه دانشوران اصول فقه تقدیم مى‌نماید و ضمن سپاس و ستایش به محضر خداى دانا و توانا و آرزوى علوّ درجات براى مؤسس معظّم مرکز، مرحوم حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانى -قدس‌سره - همچنین تشکر از حضرت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانى رئیس محترم مرکز و نیز نگارنده ارجمند این اثر حجت‌الاسلام‌والمسلمین حمید ستوده، امید آن دارد که این‌گونه تلاش‌هاى علمى زمینه‌ساز رشد علمى و تعالى جامعه اسلامى و چراغى فراراه همه کوشندگان و جویندگان طریق علم و معرفت باشد»[۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.