نثر طوبی یا دایرة‌المعارف لغات قرآن مجید

نثر طوبی یا دایرة‌المعارف لغات قرآن مجید
پدیدآوران	شعرانی، ابوالحسن (نویسنده) قريب، محمد (گردآورنده)
ناشر	اسلاميه
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1380ش.
چاپ	4
شابک	‎964-481-110-0
موضوع	قرآن - واژه‌نامه‎‌ها قرآن - دايره المعارف‏ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ش‎‏7‎‏ن‎‏2 / 68 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، دایرةالمعارف (ابهام‌زدایی) را ببینید.

نثر طوبی یا دایرة‌المعارف لغات قرآن مجید، کتابی است در دو جلد به زبان فارسی که به توضیح و تبیین واژگان قرآن و واژگان مربوط به قرآن می‌پردازد. این کتاب، دائرةالمعارفی فارسی برای لغات قرآن کریم است. از اول تا حرف ظاء آن به قلم علامه میرزا ابوالحسن شعرانی است که به علت وفات، موفق به تکمیل آن نشد و از حرف عین تا آخر کتاب را دکتر محمد قریب قلم زد.

شعرانی در نثر طوبی، ضمن شرح الفاظ قرآن، مطالب متنوعی را گرد آورده است. مباحث قرآنی، حدیثی، فلسفی - کلامی و سیاسی - اجتماعی، از این دست مباحث است.

ساختار

کتاب، دو جلد دارد و به‌ترتیب الفبایی ارائه شده است.

گزارش محتوا

چنان‌که خود آیت‌الله شعرانی در قسمت الحاقی جلد آخر - چاپ دوازده جلدی- تفسیر ابوالفتوح رازی مرقوم داشته‌، کتاب نثر طوبی یا لغات القرآن را تا حرف سین نوشته بوده و تا همین مقدار را در آخر تفسیر جلد 12 ملحق کرده و به چاپ رسانده بوده است.

علامه شعرانی، درصدد تکمیل آن بوده، تا به‌صورت کتاب مستقلی چاپش کند، ولی پیش از اتمام آن از دنیا می‌رود.

کلمه «الله»، اولین کلمه‌ای‌ است که در کتاب معنا شده است. احتمالاً شعرانی به جهت تشرف لفظ، آن را مقدم کرده است. پس از آن، الفاظ دیگر به‌ترتیب حروف الفبا - با رعایت حرف اول و دوم در ترتیب - آمده‌اند.

روش علامه شعرانی در این کتاب اغلب بدین صورت است که ابتدا به بیان معنای لغوی واژه پرداخته و بعد آیاتی را که مشتقات واژه در آن به‌کار رفته است، آورده و به تبیین و توضیح معنای واژه در آن آیات می‌پردازد و به جهت اختصار هرجا لازم می‌بیند، به محل ذکر آیه و تفسیر آن در تفسیر ابوالفتوح ارجاع می‌دهد. اما دکتر قریب که از حرف عین تا آخر کتاب را نوشته، چون با مراجعه به تفاسیر و قاموس‌ها و معاجم قرآنی به بیان معنای واژگان می‌پرداخته است، ارجاع به تفسیر ابوالفتوح ننموده و به‌جای آن در پایان توضیح برخی واژه‌ها، منابع خود را ذکر کرده است.

درهرحال می‌توان این کتاب را که به تبیین مفاهیم قرآنی پرداخته، «دائرةالمعارف کوچک قرآن» دانست؛ زیرا افزون بر آن که هم مفاهیم قرآنی در آن نیامده است، مطالب ارائه‌شده ذیل هر مفهوم در گستر محدودی عرضه شده است. علامه شعرانی در آغاز مقدّمه در تبیین تلاش خود در تحقیق تفسیر ابوالفتوح رازی می‌نویسد: سپاس خدای را که تصحیح و تحقیق این تفسیر (تفسیر ابوالفتوح رازی) به پایان آمد و آنچه در نیرو بود در اصلاح الفاظ و بیان معانی آن به‌کار بردیم. تصحیح اشعار و شواهد اعراب آن کاری بس دشوار بود؛ بحمدالله آسان به سر آمد و لغات فارسی - که امروز غیر مأنوس است - در ذیل صفحات تفسیر شد و ترجمه اشعار نیز ذکر گردید.

آنگاه هدف خود را از تألیف دائرةالمعارف قرآنی در پایان تفسیر چنین ذکر می‌کند:

پس از اتمام این طبع، مناسب دیدیم اصول مطالب مهم که طالب تفسیر بدان نیازمند است، به‌ترتیب حروف معجم بدان ملحق کنیم و امیدواریم طالبان را نیک به‌کار آید. اگر نکات لطیفی است که از آیه کریمه دریافتیم، با ذکر آن آیه آوردیم.

ایشان خود از ارزش نگاشته خود چنین دفاع کرده است:

اگر لاف گزاف نباشد، چنین فهرست سودمند متنوع با الفاظ سهل تاکنون درباره قرآن نوشته نشده است. بااین‌حال دعوی عصمت نمی‌کنیم.

علامه شعرانی در پایان چاپ جلد نخست این اثر قرآنی - که تا پایان حرف سین آمده - می‌نگارد:

خوانندگان عزیز، مقدّمه‌این لغات القرآن، که به تفسیر الحاق گردید، مطالعه کرده‌اند و احتیاج به وجود چنین کتاب و فایده آن را تصدیق فرموده‌ و پس از خواندن متن کتاب، روش تدوین و طریق مراجعه و استفاده از آن نیز معلوم خواهد گردید.

محمّد قریب هم در آغاز جلد دوم مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته و در آن ذکر کرده که علامه شعرانی به تکمیل این اثر قرآنی توفیق نیافته و از اوایل حرف عین تا آخر، توسط خود دکتر قریب به رشته تحریر درآمده است. قریب پس از ذکر عشق دیرینه خود به قرآن کریم، آورده است:

از حسن اتفاق حضور جناب آقای سید اسماعیل کتابچی و اخوان عظام ایشان، مشرّف شدم. اظهار داشتند: روض الجنان و روح الجنان، تفسیر ابوالفتوح رازی با تصحیح و حواشی آیت‌الله فقید آقای شعرانی پایان پذیرفته است.

ضمن تصحیح، به تحقیق و تفسیر قسمتی از لغات قرآن نیز پرداخته که ناتمام مانده است. آن جناب افتخار پایان رساندن آن را به بنده محول فرمودند. این توفیق را مغتنم شمردم.

شعرانی در نثر طوبی، ضمن شرح الفاظ قرآن، مطالب متنوعی را گرد آورده است. مباحث قرآنی، حدیثی، فلسفی - کلامی و سیاسی - اجتماعی از این دست مباحث است. پژوهشگران می‌توانند با مطالعه دقیق این فرهنگنامه مقالاتی در موضوع نظریات مرحوم شعرانی پدید آورند.

وضعیت کتاب

نثر طوبی به دو صورت چاپ شده است:

الف)- بخش نخست آن تا حرف «سین»، همراه با آخرین جلد تفسیر ابوالفتوح رازی و جلد دیگر آن از حرف «شین» تا آخر در جلد دیگر جداگانه به‌عنوان ملحق تفسیر چاپ شده است.

ب)- هر دو بخش در یک جلد نسبتاً حجیم به چاپ رسیده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

دانستی است که جلد نخست این کتاب، ۳۵۸ صفحه و جلد دوم آن دارای ۶۰۴، صفحه است و با توجه به انتساب مطالب این جلد تا حرف «عین» به حضرت علامه شعرانی، حدود دویست صفحه از این جلد نگاشته ایشان بوده و باقی‌مانده آن به‌وسیله آقای محمد قریب تکمیل شده است.

چاپ‌های مختلفی از این اثر بیرون آمده؛ مثلا ششمین چاپ در سال 1394ش، توسط دو ناشر انتشارات اسلامیه و کتاب‌فروشی اسلامیه در تیراژ 500 نسخه؛ یا چاپ ششم اسلامیه در 1393 که چاپ قبلی آن در 1379 بوده است؛ یا چاپ پنجم آن در سال 1388ش، چهارم در 1380 و....

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. پایگاه اینترنتی دانشنامه اسلامی، نثر طوبی (کتاب)، در تاریخ 21 دی 1399ش
3. پایگاه جامع کنگره‌های مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث، آشنایی با کتاب نثر طوبی
4. پایگاه اینترنتی شبکه جامع کتاب گیسوم، نثر طوبی، یا دائره‌المعارف لغات قرآن مجید

وابسته‌ها

ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوی و ادبی قرآن

معنا شناسی واژگان قرآن (فرهنگ اصطلاحات قرآنی)