من امشب آمدستم وام بگزارم: شیوۀ شاعری مهدی اخوان ثالث آن‌سوی گزاره‌های هنری
| من امشب آمدستم وام بگزارم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عالی عباس‌آباد، یوسف (نویسنده) |
| ناشر | سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1401 |
| چاپ | اول |
| شابک | 6ـ068ـ260ـ622ـ978 |
| موضوع | اخوان ثالث، مهدی، ۱۳۰۷ - ۱۳۶۹ -- نقد و تفسیر,اخوان ثالث، مهدی، ۱۳۰۷ - ۱۳۶۹ -- سبک‌شنا‌سی,اخوان ثالث، مهدی، ۱۳۰۷ - ۱۳۶۹ -- دیدگاه دربا‌ره جا‌معه‌شنا‌سی,شعر فا‌رسی -- قرن ۱۴ -- تاریخ و نقد,oetryB Persian -- century th02 -- criticism and History |
| کد کنگره | PIR ۷۹۴۹/ع۲م۹ |
من امشب آمدستم وام بگزارم: شیوۀ شاعری مهدی اخوان ثالث آن‌سوی گزاره‌های هنری تألیف یوسف عالی عباس‌آباد، این کتاب حاصل پژوهش‌های نویسنده در خصوص شعر، ذهن، زبان، اندیشه و شاعری مهدی اخوان ثالث است. در این کتاب با استفاده از نقد نو و دیدگاه کاملاً انتقادی، بسیاری از اشعار تحلیل شده است. ساختارشناسی شعر در کنار نظریۀ فرمالیسم، وجه غالب تحلیل‌های شعر است. در بعضی از بخش‌ها، نقد ادبی هرمنوتیسم و دیدگاه فلسفی ـ هنری اگزیستانسیالیسم نقد و تحلیل اشعار را بر عهده گرفته‌اند.
ساختار
کتاب در هفت فصل به نگارش درآمده است.
گزارش کتاب
مباحث ادبی، کنش‌های اجتماعی و واکنش‌های شاعران ـ به عوان طبقۀ فرهیختۀ جامعه ـ در برابر آنها، مسائل خاصی را ایجاد می‌کند که نیاز است از دریچۀ تأمل و فکر، یک بار دیگر نگریسته شود. سؤالاتی که در ذهن خواننده یا مخاطب وجود دارد، متعدد است و به جواب بعضی از آنها دسترسی دارد؛ بعضی دیگر را مجبور است تأویل یا تفسیر کند. اخوان ثالث از گروه شاعرانی است که باید بسیار دقیق، حساب‌شده، منظم و آگاهانه اشعارش را خواند و دیدگاه او را درک کرد؛ چون «شاعر» است مانند حافظ، شاعر است مانند مولوی، شاعر است مانند سعدی، شاعر است؛ اما هیچ شباهتی به آنان ندارد. کلام منحصربه‌فرد اخوان ثالث در قالب رمز، ایهام، استعاره، تشبیه، حذف و قصر و ...، صورت شعری به خود گرفته و نمایی از اندیشۀ متفکری پرشور را نمایش می‌دهد. بدین سبب خوانش شعر اخوان ثالث به دایرۀ فکری وسیع‌تری نیاز دارد.
اخوان ثالث در دورۀ ملتهب تاریخ ایران زندگی می‌کرد. میراث مشروطه؛ بازخورد میان سنت و مدرنیسم؛ هیجانات ناشی از حضور یا قدرت‌گرفتن حزب توده و گرایش طبقات مختلف جامعه به آن؛ نفوذ کمونیسم در اندیشۀ بسیاری از شاعران قدر اول معاصر مانند سیاوش کسرایی و امیرهوشنگ ابتهاج؛ وجود لمپن‌ها و سیاست لمپنیسم جامعۀ پس از کودتای 28 مرداد 32؛ ناهنجاری‌های روحی، فکری و اجتماعی ناشی از شکست‌خوردن جامعه؛ گرایش به الکل، مواد مخدر و ....؛ بازتاب مفهومی به نام «دین» و قرائت گوناگون آن از طرف بورژواها، سوسیال‌ها، ملی‌گراها یا طبقۀ متعصب سنتی؛ وجود جامعۀ تخدیریافتۀ ناشی از گرسنگی، بی‌سوادی، بی‌پناهی، بی‌اختیاری مردم در برابر سیاست‌های استعماری روس و انگلیس و موارد دیگر جامعۀ دوران زندگی او را شکل داده بود.
موضوعات گوناگونی مدار و مرکز شاعری اخوان ثالث را شکل می‌بخشد. او شاعر تک‌بعدی نیست؛ یعنی فقط با اتکا به زیبایی‌های سخن کلماتی را در کنار هم نمی‌نشاند تا عده‌ای خوش‌شان بیاید یا جامعه به او احترام بگذارد. اخوان شاعر است و شعر یا نثر وسیلۀ بیان او در چنین جامعه‌ای است. او با این ابزار، باید در جامعه حضور داشته باشد؛ بدین دلیل در شعر او سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ، دین و عشق، دوستی، گریه، خنده و احساس وجود دارد.
با مطالعۀ اشعار و بررسی و تحلیل شعر اخوان، ملاحظه می‌شود که شاعر به دلایل اجتماعی و شخصی به اندیشه‌های جهان ایرانی نپرداخته است. او در آثار خود دو رکن عمده‌ای را در نظر داشته است: اوضاع استبدادی و هولناک ایران پس و پیش از کودتای 28 مرداد 1332 و اندیشه‌های دینی مخصوص وی که عمدتاً به دین‌های ایرانی پیش از اسلام و آیین مزدشتی معطوف شده است.
این کتاب حاصل پژوهش‌های نویسنده در خصوص شعر، ذهن، زبان، اندیشه و شاعری مهدی اخوان ثالث است. در این کتاب با استفاده از نقد نو و دیدگاه کاملاً انتقادی، بسیاری از اشعار تحلیل شده است. ساختارشناسی شعر در کنار نظریۀ فرمالیسم، وجه غالب تحلیل‌های شعر است. در بعضی از بخش‌ها، نقد ادبی هرمنوتیسم و دیدگاه فلسفی ـ هنری اگزیستانسیالیسم نقد و تحلیل اشعار را بر عهده گرفته‌اند.
شیوۀ نقد اشعار مهدی اخوان ثالث در این کتاب ساختارگرایی ـ فرمالیسم است. اشعار اخوان را در چهار دستۀ منظم می‌توان طبقه‌بندی کرد: 1. شعرهای فردی یا رمانتیسم فردی که در آن به حال و هوای عشق فردی؛ عشق جامعه، حدیث نفس و لذت خود می‌پردازد؛ 2. شعرهای اجتماعی که بدون اینکه نقد و نظری داشته باشد، فقط به عنوان یک ناظر بیرونی نگاه کرده و برداشت هنری خود را از آن واقعه نشان داده است؛ 3. شعرهای اجتماعی اعتراضی که خود را به عنوان یک شخصیت تاریخی یا برون‌تاریخی فرض کرده و به آن واقعه واکنش نشان داده است. واگویه‌های اخوان در این نوع اشعار توصیفی، روایی، تغزلی و چهارپاره‌سرایی یا چیزهای دیگر است؛ 4. شعرهایی که مرثیه‌ای بر تاریخ ایران می‌سراید: شگردهای مرثیه‌سرایی اخوان ثالث در این فصل ذیل بخش‌های مرتب، تفسیر و تحلیل شده است.
سرمشق اولیۀ اخوان دیوان شعرای کلاسیک بود که او در محضر پدر اهل شعر خویش از آنها بهره می‌گرفت؛ زیرا پدر او علی‌آقا، همواره در منزل شاهنامه، گلستان و دیوان حافظ می‌خواند. اخوان در ابتدای شاعری، افزون بر اینکه از دیوان‌ها و مجلات و کتاب‌های درسی بهره‌ها می‌گرفت، گاه برای رفع دشواری به معلم و استاد هم نیازمند می‌شد؛ اولین معلم و آموزگار وی «پرویز کاویان جهرمی» بود که کم‌کم او را با شعر به طور جدی آشنا کرد. فصل اول کتاب اختصاص به درآمدی کوتاه بر زندگی اخوان ثالث دارد.
مطالعۀ اشعار اخوان ثالث نشان می‌دهد که دید یا نگاه جدیدی به رمانتیسم وجود دارد. در برخی از اشعار، معیار یا متدهای شناخته‌شدۀ رمانتیسم را به کار می‌گیرد و در برخی دیگر از اشعار، اصول یا روش‌های جدیدی برای ثبت شعر یا تخیل فردی ـ شعری خود برمی‌گزیند. در فصل دوم شعرهایی نقد و تحلیل شده‌اند که مربوط به گرایش رمانتیسم، نیز مربوط به احوالات درونی شاعر است.
اخوان در جامعه‌ای زندگی می‌کرد که فقر فرهنگی و باورهای عجیب و غریب طبی، حضور پررنگ جن و پری در سرنوشت آدم‌ها و ... که می‌توان بعضی از آنها را ذیل فولکلور جمع‌بندی کرد، جامعه را فرا گرفته بود. فرهنگ توده‌ای که جای عقل‌گرایی، مآل‌اندیشی، دانش‌اندوزی و آینده‌نگری را گرفته بود. اخوان ثالث در چنین جامعه یا جامعۀ به‌میراث‌مانده از چنین اوضاعی زندگی می‌کرد. شاعر جوان به سبب هوش سرشار و تجربه‌هایی که از راه‌های گوناگون به دست آورده بود، با پاره‌ای از مشکلات آشنا بود یا خود نیز به آنها دچار شده بود؛ به همین دلیل درد مردم را به‌درستی درک می‌کرد و در برخی از موارد با تمرکز و مدیریت مثال‌زدنی بخشی از آنها را در قالب شعر طرح کرده، راه درمان یا برون‌رفتی نیز صادر می‌نمود. در فصل سوم کتاب به جامعۀ بحرانی ایران و دیدگاه اخوان ثالث از نظرگاه اشعار او پرداخته شده است.
در فصل چهارم به اشعار پرداخته شده که در بطن جامعۀ مضطرب یا پس از آن سروده شده است. شاعر شگردهای گوناگونی را در برخورد با چنین جامعه‌ای به کار می‌گیرد تا مسائلی که در پیش رو دارد، بدون اغراق یا مهم‌نگری یا سهل‌انگاری در حافظۀ تاریخ ایران ثبت کند. برای مثال شعر «زمستان» که یکی از زیباترین و در عین حال بحث‌انگیزترین اشعار دورۀ معاصر است، مباحث زیادی دربارۀ مسائل درون‌تاریخی و برون‌تاریخی دربارۀ این شعر طرح شده است که در این فصل بررسی شده است.
اخوان ثالث از نادره‌مردان روزگار کنونی است که در غم ایران نوای عزا سر داده است. او با آگاهی و شعور اجتماعی ـ سیاسی خود، ایران را می‌شناخت. با زیروبم آن آشنا بود، اتفاقاً با سیاست‌مردانی که چندصباحی بر اورنگ قدرت تکیه داده بودند نیز آشنا بود. هنگام تحلیل اشعار اخوان ثالث در این رویکرد سیاسی ـ اجتماعی، می‌توان دید قوی‌ترین، پرایماژترین، زیباترین و متعالی‌ترین اشعارش در این زمینه سروده شده است. برخی از اشعار به قدری پردامنه، پر از ابهام هنری و رازورمزهای جامعه‌شناختی ـ سیاسی هستند که راه خوانش‌های فراوان و نقد ادبی فرمالیسم، اگزیستانسیالیسم، هرمنوتیسم یا تأویل را بر اشعارش می‌گشاید. در فصل پنجم این اشعار اخوان بررسی شده است.
نکتۀ مهمی که باید به عنوان پیش‌درآمد تحلیل اشعار اخوان ثالث در عصیان‌های فلسفی ـ دینی مدنظر داشت، این است که در سطح یا محتوای اشعاری که مربوط به این گرایش و جریان می‌شود، به یک نوع و یک روش شاعری نکرده است. برخی از اشعار، از نمونه‌های فوق‌العاده زیبا و دست‌نیافتنی شعر هستند که همچون تابلو نقاشی، هر رنگ و خط و انحنای آن، غوغاگر است و تصویرها و حرف‌های ارزشمندی در سینه دارد، مانند عصیان‌های فلسفی شاعر؛ اما برخی از اشعار اینگونه نیستند، فرم و حالت شعارگونه، انقلابی و پرشور دارند که بیشتر نشان‌دهندۀ مانیفست یا نظریۀ اخوان ثالث دربارۀ موضوعی است که بحث کرده است، مانند عصیان‌های دین مزدشتی. در فصل ششم به عصیان فلسفی ـ دینی اخوان پرداخته شده است.
«تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» عنوان مجموعه‌شعری از اخوان ثالث است. مجموعه‌ای که دربردارندۀ گرایش‌های دینی، عقیدتی، عرفانی و خودشناسی اوست. اشعار این دفتر نظم خاصی ندارند و در مضامین، موضو‌ع‌ها، گرایش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی سروده شده‌اند. با وام‌گرفتن از عنوان دفتر شعر، ملی‌گرایی اخوان ثالث ذیل این عنوان در فصل پایانی کتاب جمع‌بندی شده است. ملی‌گرایی اخوان ثالث، دو وجه و دو رویکرد کاملاً متفاوت دارد. وجهۀ اول گرایش عمیق به دین زرتشت و دین‌ها یا آیین‌های پیش از اسلام و وجه دوم، حس ناسیونالیستی و وطن‌پرستی شورانگیز است که در قالب گفتارها، ستایش‌ها، طنزها یا نقدهای گوناگون مطرح شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات