منشآت اسفزاری
| منشآت اسفزاری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اسفزاری، معین الدین محمد (نویسنده) جهادی حسینی، سید امیر (محقق و مصحح) |
| ناشر | کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1398 |
| شابک | 0ـ312ـ220ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
منشآت اسفزاری معین الدین محمد زمجی اسفزاری (سدۀ 9 ـ 10 ق)، با تحقیق و تصحیح سید امیر جهادی حسینی، معین‌الدین اسفزاری یکی از مفاخر و معاریف دورۀ تیموری در حوزۀ فرهنگی و علمی هرات است که به قول خواندمیر در «حبیب السیر» از عمدۀ مترسلان زمان خود بوده، به نظم اشعار می‌پرداخته و از حسن خط تعلیق بهرۀ تمام داشته است.
ساختار
کتاب در چهار فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
معین‌الدین اسفزاری یکی از مفاخر و معاریف دورۀ تیموری در حوزۀ فرهنگی و علمی هرات است که به قول خواندمیر در «حبیب السیر» از عمدۀ مترسلان زمان خود بوده، به نظم اشعار می‌پرداخته و از حسن خط تعلیق بهرۀ تمام داشته است.
اسفزاری منسوب به اسفزار است و معین‌الدین اسفزاری از اهالی این شهر است و این منطقه ناحیۀ پهناوری از توابع هرات است و خود اسفزاری در «روضات الجنات» آن را باغچۀ هرات نامیده است. در مورد زمان و مکان تولد اسفزاری در تذکره‌ها مطلبی نیامده است، در کتب متأخر هم به زمان تولد وی اشاره نشده است؛ اما آنگونه که در دیباچۀ ترسل خویش بیان داشته است، در سنین جوانی به هرات رفته و منظور توجه سلطان حسین بایقرا و وزیر او خواجه مجدالدین محمد قرار می‌گیرد و چون تاریخ تألیف این اثر سال 873 قمری است، می‌توان احتمال داد که اسفزاری در انتهای نیمۀ اول قرن نهم یا اوایل نیمۀ دوم این قرن متولد شده باشد. از دوران کودکی و کیفیت تحصیلات و حتی خانوادۀ این نویسندۀ مشهور عصر تیموری اطلاعی در دست نیست و اطلاعات مختصری که دربارۀ زندگی او موجود است، یا از آثار معاصران و تذکره‌های پس از حیات اوست یا از اشارات مختصر و کوتاهی است که وی در لابلای سطور آثارش چون ترسل و روضات الجنات آورده است.
معین‌الدین اسفزاری از اعلام و بزرگان دورۀ تیموری است که هم‌زمان در چند رشتۀ هنری مشغول بوده و در هر کدام از آنها فراخور استعداد و شایستگی که داشته، سابقۀ درخشانی بر جای نهاده است. او از مؤلفان و منشیان معروف خراسان در قرن نهم هجری است. وی از اوان شباب به هرات رفت و در آنجا به کسب فضایل و کمالات معنوی همت گماشت و در ادب و انشاء شهرت یافت. کم‌کم در حلقۀ دانشمندان بزرگی که در هرات گرد آمده بودند، وارد شد و با بزرگانی چون خواجۀ جهان، امیرعلیشیر نوایی، خواجه عبیدالله نقشبندی، کمال‌الدین بهزاد، عبدالرحمن جامی، ملاحسین واعظ کاشفی، مولانا محمد فراهمی، میرخواند و نظایر آنان به حشر و نشر پرداخت و در آثار خویش به‌ویژه ترسل از برخی بزرگان به مدح و ستایش یاد کرده است.
حوزۀ فعالیت اسفزاری در فنونی چون ترسل و انشا، شاعری، تاریخ‌نگاری و خوشنویسی است و در هر کدام از فعالیت‌های فوق دارای مهارت بوده، به گونه‌ای که بیشتر معاصران او را بدین صفات ستوده‌اند. او در تاریخ‌نگاری محلی نیز اثری شاخص به نام «روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات» رقم زده که سرشار از اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و .... دربارۀ هرات و مضافات آن است.
به لحاظ مذهب، سنی‌مذهب حنفی مسلک بوده و در این زمینه گویا با غیرت و تعصب خاصی برخورد می‌کرده است و حتی در «لطایف‌نامه» آمده است: «مولانا نامی سبزواری است ولیکن از مذهب مردم آن شهر بری است و از تهمت رفض عاری». اما با این وجود در جای‌جای آثار خویش به‌ویژه «ترسل» تمایلات شیعی و علاقه و عرض ارادت وی به ساحت مقدس امامان معصوم از جمله امام علی (ع) و به‌ویژه امام رضا (ع) نمایان است.
تذکره‌ها و سایر منابع معاصر و نیز منابع متأخر دربارۀ زمان و علت مرگ وی سکوت کرده‌اند؛ اما وی تا سال 903 که سال خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی کشته می‌شود، در قید حیات بوده است؛ چراکه وی درصدد افزودن بخش دیگری به کتاب «روضات الجنات» خویش بوده، اما به علت ناآرامی‌های ناشی از قتل خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی این کار صورت نگرفته است.
آثاری که از اسفزاری باقی مانده، عبارتند از دیوان اشعار، ترسل، گلشن اقبال، ده مجلس، و روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات.
اسفزاری در مقدمۀ کتاب پس از آنکه سطوری را در نیایش و ستایش باری‌تعالی و حضرت رسول می‌آورد، به طریق براعت استهلال از دبیر، دبیری و کتابت و قلم و صفات آن به گونه‌ای شاعرانه سخن می‌راند سپس به بحث اصلی وارد می‌شود. در ادامه از علت تألیف کتاب سخن به بیان می‌آورد و اینکه در ابتدای جوانی علاقمند و مایل «به لطایف عبارات فضلا و بدایع استعارات بلغا» بوده و بیشتر اوقات را بدین منوال سپری می‌کرده است و بدین واسطه «بر بسیاری از قوانین اصحاب علم و قواعد ارباب ادب وقوف» حاصل می‌کند و در بعضی از موارد از خویش حدت خاطری نشان می‌دهد که به نمونه‌ای از آن در مقدمه اشاره می‌کند.
«ترسل» اثری است مشتمل بر امثله، مناشیر، مراسلات و اجوبه و رقاع که اسفزاری در طول دوران دبیری‌اش از جانب سلطان حسین بایقرا به بزرگان و صدور و سلاطین سایر ممالک نوشته است. این اثر، اثری مفصل و مبسوط است که در سال 873 تألیف شده و گویا از همان زمان مؤلف، به شهرت و رواج رسیده است و به عنوان الگو در نزد مردم و کاتبان مطرح بوده است. البته قصد نویسنده از تألیف اثر، بیان موازین کتابت و دبیری به صورت نظری نیست، بلکه قصد دارد با بیان کردن مکاتیب در موضوعات گوناگون، الگو و سرمشقی عملی برای کاتبان و نیز عامۀ مردم به دست دهد.
ترسل اسفزاری مشتمل بر این بخش‌هاست: مقدمه، چهار منشأ و هر منشأ مشتمل بر چند فصل همراه با خاتمه. مقدمه در شرف این فن و ذکر بعضی آداب کتابت و اوقات و امکنه و مقامات آن از هر بابت مشتمل بر دو فصل. منشأ اول در مناشیر و احکام تفویض امور و مناصب و امثله و فرامین مطاعه علی حسب المراتب مشتمل بر سه فصل: فصل اول: در احکام تفویض اموردی که تعلق به ملازمان سلاطین دارد و اعمال و اشغال دیوانی. فصل دوم: در تعیین مناصبی که مناسب اهالی علم و فضل باشد و آنچه به شریعت مطهره متعلق است. فصل سوم در احکام و مناشیر متفرقه از هر باب.
منشأ دوم در ایراد مکتوبات متنوعه محتوی بر صنایع عبارات و استعارات مخترعه مشتمل بر سه فصل: فصل اول در مکتوبات سلاطین، فصل دوم در مکاتیب متفرقه و اخوانیات که به گروه‌های مختلف مردم نوشته است، فصل سوم در مکتوبات طوایف مردم که سازگار با شیوۀ کاتبان آن دوره است.
منشأ سوم در جواب مکاتیب به طریق مرغوب و اسلوب غریب مشتمل بر سه فصل؛ فصل اول در اجوبۀ مخاطبات سلاطین روزگار، فصل دوم در جواب اخوانیات و مکاتیب مصنوع، فصل سوم در اجوبۀ مراسلات طوایف مردم.
منشأ چهارم در انواع رقاع و مقدمات و ابداع اخوانیات متضمن صنایع فرید الاختراع مشتمل بر دو فصل؛ فصل اول در ایراد مقدمات از هر باب به عبارات لایقه و اسلوب مستطاب، فصل دوم در رقاع مصنوعه مشتمل بر ملتمسات و اقتراحات مطبوعه. خاتمه در ذکر بعضی وقایع و ایراد هرگونه لطایف آثار و بدایع اشعار.
سبک نثر این اثر فنی است و نویسنده در بسیاری از نامه‌ها اظهار فضل کرده و به هنرنمایی‌های بلاغی و ادبی پرداخته است، به‌گونه‌ای که ذره‌ای از مختصات سبک نثر فنی عقب نمی‌نشیند. این اثر، بیش از هر چیز، اثری علمی است که با آوردن نمونه‌های متعدد مکاتیب در هر موضوع، سعی کرده که الگو و سرمشقی عملی برای کاتبان و همین‌طور مردم زمانه به دست دهد. برخی از صناعات ادبی که در این متن نمود بیشتری دارند، عبارتند از: انواع سجع و جناس، براعت استهلال، مراعات النظیر، تشبیه، تشخیص و نثر شاعرانه و اطناب.
این کتاب از روی شش نسخۀ خطی تصحیح شده که نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 13718 با عنوان «ترسل یا منشآت» به عنوان نسخۀ اساس برگزیده شده و نسخ دیگر با آن تطبیق داده شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات