مفهوم ایران و ایران‌گرایی در آثار اندیشه ورزان عصر ناصری (1313-1264ق)
| مفهوم ایران و ایران‌گرایی در آثار اندیشه ورزان عصر ناصری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ایدی، عبدالمجید (نویسنده) |
| ناشر | ندای تاریخ |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۹ |
| شابک | 4-887528-600-978 |
| کد کنگره | |
مفهوم ایران و ایران‌گرایی در آثار اندیشه ورزان عصر ناصری (1313-1264ق) تألیف عبدالمجید ایدی؛ مفهوم ایران دربردارنده عناصر تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و سیاسی دیرپایی می‌باشد. در گستره تاریخ این سرزمین علی رغم فراز و نشیب‌های بسیار، آگاهی از مفهوم ایران نزد طبقات مختلف و خاصه نزد نخبگان جامعه هموازه زنده و پایدار بوده است. لذا هدف از این پژوهش نشان دادن نوع استنباط و تلقی اندیشه ورزان عصر ناصری از مفهم نوین ایران از یک سو و نیز زمینه‌های مؤثر در شکل‌گیری مفهوم نوین ایران و ایران گرایی در آثار و آراء ایشان است.
معرفی کتاب
چیستی مفهوم ایران و مظهر ایرانیت و ایران‌گرایی در طول تاریخ معاصر ایران همواره محل بحث‌های فراوان بوده است و در دو قرن گذشته، روشنفکران، سیاست پیشگان و پژوهشگران بسیاری با پیش فرض‌ها و نظریه‌های تاریخی و جامعه شناسانه به سراغ آن رفته‌اند و بسته به خاستگان فکری و ایدئولوژیک خود به نتایجی متفاوت و در مواردی متناقض در این باب نائل گشته‌اند. از طرفی دیگر، درهم تنیدگی مفاهیم این حوزه همچون ایرانیت، ایران گرایی، هویت ایرانی، هویت ملی، ملیت، ملی گرایی، وطن پرستی و ... باعث گردیده تا به امروز پاسخ مورد اتفاقی در باب منشا تاریخی شکل‌گیری مفهوم ایران و ویژگی‌ها و مصادیق بیرونی آن در هر دوره مطرح نشده باشد و این مقوله همچنان مورد مناقشه باقی بماند. لذا به منظور نزدیک‌شدن به پاسخی مناسب در این حوزه، رهیافت تاریخی، یکی از روش‌های پیشرو است. از این رو در این کتاب ضمن پرداختن به مفهوم ایران در آثار اندیشه ورزان عصر ناصری و بررسی زمینه‌ها و عوامل مؤثر بر شکل‌گیری ایران گرایی نوین و مصادیق آن، گامی کوچک در جهت پر کردن خلاهای موجود در این حوزه و روشن شدن زوایای تاریک آن برداشته شده است.
دوران نیم قرن حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1313-1264ق/1896-1848م) یکی از مقاطع مهم تاریخ به شمار می‌رود که در آن توجه به مفهوم ایران و ایران گرایی در آرا و آثار نخبگان جامعه انعکاس یافته است. بررسی و کنکاش در این آثار و آرا نشان می‌دهد که این گرایشات فکری تحت تأثیر دو دسته از عوامل اصلی تکوین یافته‌اند. اول عوامل درونی که در بردارنده‌ی تصور، تلقی و برداشتی بود که این نخبگان از سرزمین ایران و هویت فرهنگی - تاریخی مستمر آن داشتند. بدین معنا که ایران در قرن 19 م با برخورداری از میراث تاریخی دیرپا و آگاهی فرهنگی نسبت به هویت خود،به عصر ملت - سازی پای گذاشته بود. دوم عوامل بیرونی بود که ایران از آغازین سال‌های حاکمیت قاجاریه در قرن نوزدهم میلادی / سیزدهم قمری با آن مواجه گردید.
وقوع انقلاب صنعتی و پیروزی ایدئولوِژی سرمایه‌داری لیبرالیسم در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی و تشدید رقابت‌های استعماری بین کشورهایی چون انگلیس، فرانسه و روسیه از جمله تحولات اقتصادی و سیاسی بود که در آستانه شکل‌گیری حاکمیت قاجارها رخ داده بود و سبب شد ایران از اوایل عهد قاجار درگیر مناسبات نظام بین‌الملل گردد. از حیث اوضاع داخلی ایران، گزارش‌های غالب سیاحانی که در آغاز سده نوزدهم میلادی از ایران دیدن کرده‌اند؛ بیانگر بدبختی‌های مملکت در زمینه‌ی کاهش جمعیت، فقر و انحطاط اقنصادی و جدایی آن از جریان اصلی سیاست، تجارت، علم و فرهنگ جهانی بود که خود پیامد قریب به هشتاد سال بی‌ثباتی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از سقوط صفویه به شمار می‌آید.
از طرفی عوامل همچون برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای خارجی و آمد و رشد نمایندگان سیاسی این کشورها، فرایند اعزام دانشجو به غرب و آثار سیاحان و سفرنامه نویسان، از اسباب آشنایی دولتمردان و نخبگان جامعه با مظاهر تجدد و مفاهیم جدید سیاسی و اجتماعی بود. به هر روی رویارویی با قدرت‌های غربی، تلاش نخبگان جامعه در جهت فهم دلایل ضعف ایران در برابر سایر کشورها و چاره جویی به منظور برون رفت از آن شرایط حقارت بار و ورود اندیشه‌ها و مفاهیم جدید غربی از یک سو و استمرار هویت تاریخی ایران و آگاهی نخبگان جامعه از مفهوم ایران و عناصر سازنده‌ی آن را می‌توان از عوامل اصلی شکل‌گیری مفهوم نوین ایران و ایران‌گرایی در قرن نوزدهم میلادی تلقی نمود. تأثیرات ناشی از آشنایی با این مفاهیم خاصه در عصر ناصری باعث گردید مفهوم ایران و تلقی و برداشت از مرزهای تاریخی آن، اساطیر ایرانی، تاریخ ایران و زبان فارسی با مفاهیم جدید ملت و ناسیونالیسم که رهاورد تجدد بود گره بخورد و پایه‌های ملیت جدید ایرانی بنیان گذاشته شود. هدف از این پژوهش نشان دادن نوع استنباط و تلقی اندیشه ورزان عصر ناصری از مفهم نوین ایران از یک سو و نیز زمینه‌های مؤثر در شکل‌گیری مفهوم نوین ایران و ایران گرایی در آثار و آراء ایشان است.[۱]
پانویس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران