محمودخان احتشامالسلطنه و بازخوانی کتابچۀ سیاقیۀ جمع و خرج دارالسعادۀ زنجان
| محمودخان احتشامالسلطنه و بازخوانی کتابچۀ سیاقیۀ جمع و خرج دارالسعادۀ زنجان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمودخان احتشامالسلطنه (نویسنده) روستایی، محسن (نویسنده) |
| ناشر | مهراندیش |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ |
| شابک | 6ـ53ـ7847ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
محمودخان احتشامالسلطنه و بازخوانی کتابچۀ سیاقیۀ جمع و خرج دارالسعادۀ زنجان (عهد ناصری، 1311ق)تألیف و تصحیح توسط دکتر محسن روستایی، این کتابچه جمع و خرج دو ساله زنجان است که توسط محمودخان احتشام السلطنه حاکم منطقه ثبت گردیده است.
گزارش کتاب
احتشامالسلطنه روز شنبه سال 1279 قمری در تهران متولد شد. وی در شش‌سالگی مادر خود را از دست داد و چنان‌که در خاطراتش می‌گوید، در این زمان عمه‌اش از آنها سرپرستی می‌کرد. او بعد از پایان تحصیلات، نخستین بار در اواخر سال 1296 با نیره قدسی ازدواج کرد و در سال 1297 به خدمت دولتی درآمد و سمت «یوزباشی کشیک‌خانه» را بر عهده گرفت. طولی نکشید که در سال 1298 به فرمان ناصرالدین شاه با درجۀ سرتیپی مأمور بردن خلعت برای پدرش شد که در آذربایجان به سر می‌برد. بعد از فوت پدرش به تهران آمد و از سال 1301 تا 1304 قمری در مقام «قوللرآقاسی‌باشی» دربار خدمت کرد. در اوایل سال 1306 از طرف ناصرالدین شاه به «احتشامالسلطنه» ملقب شد و به حکومت خمسه مأمور گردید. سال 1309 به تهران احضار شد و تا سه سال شغل ثابتی نداشت. در سال 1312 از طرف شاه عازم پترزبورگ شد و پس از مراجعت در همین سال کارپرداز اول بغداد شد. وی در سال 1314 به تهران احضار و به سمت معاونت وزارت امور خارجه منصوب شد. در سال 1616 به حکومت کردستان و در سال 1319 قمری به سمت وزیرمختار در برلین برگزیده شد. در سال 1323 به ایران بازگشت و ازآنجاکه در جریان مشروطه‌خواهی شرکت کرد و با درباریان حامی سلطنت به مخالفت برخاست، با عنوان ریاست هیئت تحدید حدود ایران و عثمانی به نقاط مرزی تبعید شد. در سال 1325 به ریاست مجلس انتخاب شد و بعد از شش ماه پس از استعفا به وزیرمختاری ایران در لندن منصوب شد... او بالاخره در سال 1314 شمسی در تهران درگذشت و در باغچۀ علیجان دفن گردید.
در عصر قاجار برای تأمین بودجۀ مملکتی که از طریق جمع‌آوری مالیات صورت می‌پذیرفت، کتابچه‌نویسی بسیار پربسامد بود و بدین‌منظور در دورۀ ناصری این نوع گزارشات و تلخیص‌نامه‌های دیوانی برای ثبت و ضبط و نقشۀ راه‌بودن جمع و خرج‌های ولایات و ممالک محروسۀ ایران، به‌وفور دیده و سندنویسی می‌شده است.
این کتاب دربرگیرندۀ خوانش سند کتابچۀ جمع و خرج دوسالۀ دارالسعادۀ زنجان است که ابواب جمعی میرزا محمودخان احتشامالسلطنه به شمار می‌آید.
این کتابچه همانند سندگونه‌های هم‌تراز خویش، سرشار از اطلاعات تازه و تاریخی و داده‌هایی است که تاریخ منطقۀ خمسه و زنجان را به طور مستند جزءشناسی می‌کند. افزون بر شناخت واژگانی دیوانی و اقلیمی، این رسالۀ مالی سرشار از مفاهیم رجال‌شناسی دورۀ قاجار است و به‌ویژه که در خلال صفحات متعدد، فهرست و سیاهۀ منظمی از شاهزادگان آن عصر و زمان ارائه می‌دهد.
در صفحۀ آغازین این سند خرج که از اسناد فرد و برات‌های مختلف تهیه و صورت‌برداری شده، در گوشۀ سمت چپ بالای آن خطاب، دست‌خط و توشیح ناصرالدین شاه به چشم می‌خورد که بدین‌وسیله دستورالعمل مالیات‌گیری دوسالۀ میرزا محمودخان احتشامالسلطنه را به او تأکید می‌کند و از مستوفیان دیوان‌سالار می‌خواهد که فحوا و محتوای این کتابچه را که به تشخیص و مقابله رسانده‌اند، ثبت در دفاتر خلود نموده، ضمانت عملی آن را به موقع اجرا بگذارند.
در بخش نخست کتاب دربارۀ حکام خمسه از دورۀ زندیه تا پایان حکومت قاجاریه و سرگذشت احتشامالسلطنه سخن گفته شده است. بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی جغرافیای تاریخی ـ سیاسی زنجان دارد. در بخش سوم موقعیت جغرافیایی و برآورد جمعیتی زنجان در دوره‌های مختلف بررسی شده است. در بخش اصلی کتاب تصحیح کتابچۀ جمع و خرج دوسالۀ دارالسعادۀ زنجان آمده است. در پایان نیز در بخش نمایه‌ها اصطلاحات دیوانی و ... آورده شده است.[۱]
پانويس