مجلس آرای

مجلس آرای
پدیدآوران	هروی، فخری (نویسنده) بیدکی، هادی (مصحح)
ناشر	انتشارات دکتر محمود افشار
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۱ش
موضوع	شا‌عران‌ ایرانی‌ - سرگذشتنا‌مه‌,شعر فا‌رسی‌ - مجموعه‌ها‌,هجو فا‌رسی‌
کد کنگره	‏PIR۳۵۴۲/ف۳م۳ ۱۴۰۱

مجلس آرای تألیف فخری هروی، مصحح و محقق هادی بیدکی؛ مجلس آرای، نخستین تذکرۀ شاعران هجوگو در تاریخ ادبیات فارسی است که فخری هروی آن را بین سال‌های 963-962 ق درسند تآلیف کرده و در آن به نقل اشعار و ذکر پراکندۀ احوال شاعران هجوگو در قرن‌های چهارم تا دهم هجری پرداخته است.

گزارش کتاب

فخری هروی؛ شاعر، دانشمند، مترجم و صوفی که در باب جنبه‌های مختلف هنر، شعر نوشته است. نام او سلطان محمد و نام پدرش محمدامیر بود. پدر فخری نیز شاعر بود که اسم مستعار امیری را برای خود برگزید. چنانکه «فخری» نیز تخلص شعری سلطان محمد بود که مکرر در اشعار خود آن را به کار برده است. همچنین وجود صفت نسبی «هروی» در کنار تخلصش، به زادگاه و سکونتگاه وی یعنی هرات اشاره دارد. فخری از مدح سرایان شاهان صفوی بود. او کتاب هفت کشور خود را به نام و مدح شاه اسماعیل و برخی اطرافیان وی مزین کرده است. فخری در لطایف نامه نیز ارادتش به صفویان را با نام بردن از شاه اسماعیل و وکیل او کمال الدین شاه حسین اصفهانی و مدح آن‌ها آشکار کرده است. او نخستین شرح احوال قسم ششم لطایف نامه را به معرفی خواجه میرک، وزیر زینل خان شاملو، حاکم وقت خراسان اختصاص داده است. او همچنین در لطایف نامه سه نفر دیگر از درباریان شاه اسماعیل را هم ستایش کرده است. چرا که این سه نفر به دستور شاه اسماعیل در سال 928 ق وارد خراسان و هرات شدند تا به سمت‌هایی منصوب شوند. فخری از میان افراد فوق به تدریج با خواجه حبیب‌الله ساوجی وزیر وقت، صمیمیت خاصی پیدا کرد و از روی ارادتی که با او داشت تحفة الحبیب و رسالۀ معما را به نام و ستایش خواجه مزین کرد و حتی نام تحفة الحبیب را از اسم او برگرفت.

خراسان در اواخر عهد تیموری مکررا هدف تاخت و تاز ازبکان قرار گرفت و امنیت سابق خود را از دست داد. قتل و غارت ازبکان در اواخر حکومت شاه اسماعیل و اوایل حکومت شاه تهماسب صفوی نیز تکرار شد و حتی به عهد شاه عباس اول هم کشیده شد. در این بحبوحه، بسیاری از شاعران، خراسان را به مقصد شبه قاره و ممالک عثمانی ترک کرده بودند؛ اما فخری به هرات و خراسان دلبستگی داشت و تا هشت سال بعد از درگذشت حامی و ممدوح خود، خواجه حبیب‌الله، ساکن هرات بود تا اینکه در 940 ق به قصد ادای فریضۀ حج، به سوی مکه حرکت کرد؛ اما معلوم نیست که به چه دلیل مسیر سفر را از مکه به سوی سند تغییر داد. سند از لحاظ جغرافیایی پل ارتباطی خراسان و هند بود و نسبت به خراسان امنیت بیشتری، خصوصا برای شاعران و نویسندگان ایرانی داشت. بنابراین فخری نیز مانند بسیاری از کوچندگان خراسانی مدتی در آنجا اقامت گزید. ورود فخری به سند با حکومت میرزا شاه حسن ارغون بر آنجا مصادف بود. از این رو فخری از همان ابتدای ورود به ملازمت شاه حسن و همسرش، حاجیه ماه بیگم درآمد و صمیمیتش با شاه به حدی رسید که روضة السلاطین، صنایع الحسن و تضمینات را به نام و مدح وی مزین کرده است. دربار شاه حسن پناهگاه خوبی برای شاعران و نویسندگان کوچیده از خراسان بود و شاه حسن در حمایت این گروه کوشا بود خصوصا که دربار او مکانی برای برگزاری محافل ادبی، قرائت، ستایش و نقد شعر بود. مجلس آرای، نخستین تذکرۀ شاعران هجوگو در تاریخ ادبیات فارسی است که فخری هروی آن را بین سال‌های 963-962 ق درسند تآلیف کرده و در آن به نقل اشعار و ذکر پراکندۀ احوال شاعران هجوگو در قرن‌های چهارم تا دهم هجری پرداخته است. اهمیت این تذکره، جز سودمندی از منظر نوع ادبی هجو، تاریخ ادبیات و نقد ادبی، در ثبت اشعاری از شاعران معاصر مؤلف یا نزدیک به عصر او درحوزۀ ادبی هرات و سند است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران