ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌اليه
| ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌اليه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محبی، محمدامین بن فضل‌الله (نویسنده)
عبدالعزیز، محمد حسن (محقق) مغاوری، عاطف محمد (محقق) عوض‌الله، عبدالوهاب (محقق جمعه، فتحی (محقق شافعی، حسن (مصحح) سید، امین علی (مصحح) حفیان، فیصل (مصحح) |
| ناشر | جمهورية مصر العربية. مجمع اللغة العربية |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1431-1424ق. = 2010-2003م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌اليه، اثر محمدامین بن فضل‌الله محبی(متوفی 1111 ه./ 1699 م.) در موضوع لغت. این اثر، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر، و علوم مختلف قوم عرب می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید[۱].
غالب محتوای کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» ابومنصور ثعالبی(متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است.
جلد اول این اثر به تحقیق دکتر محمدحسن عبدالعزیز و دکتر حسن شافعی، جلد دومش به تحقیق دکتر فتحی جمعه و عبدالوهاب عوض الله، و جلد سوم به تحقیق دکتر عاطف محمد المغاوری و دکتر فیصل الحفیان، رسیده است.
ساختار
کتاب 3 جلد دارد و جلد اول حاوی مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب از حرف همزه و باء است. جلد دوم در ادامه محتوای مطالب آمده و از ثاء تا سین را در خود جای داده، و سومین جلد نیز در ادامه محتوای مطالب حاوی حرف‌های صاد تا میم است.
محبی به منظور اختیار مداخل کتاب و محتوای آن، و برای استشهاد به مطالب این اثر به منابع زیادی مراجعه کرده است.[۲] 34 مورد از منابعی که محبی در نگارش این اثر از آنها بهره برده(اعم از اینکه خودش در اثرش از آنها یاد کرده باشد یا نه) در مقدمه محقق در جلد اول کتاب ذکر شده است. برخی از این موارد عبارت است از: ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب ابومنصور ثعالبی، المرصع مجدالدین مبارک بن محمد معروف به ابن اثیر، الامثال ابوالفضل احمد بن محمد میدانی، المستقصی فی أمثال العرب زمخشری، المنتخب فی کنایات الأدباء و إشارات الأدباء ابوالعباس احمد بن محمد جرجانی، الکنایة و التعریض ثعالبی، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ابن أثیر، معجم البلدان شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت، التعریفات جرجانی، الملل و النحل شهرستانی، شفاء الغلیل شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر خفاجی مصری، الحیوان جاحظ، عجائب المخلوقات زکریا بن محمد بن محمود قزوینی، حیاة الحیوان الکبری اثر کمال‌الدین محمد بن عیسای دمیری، و....[۳]
گزارش محتوا
ما یعول علیه فی المضاف و المضاف الیه، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی قبایل و بطون و محلات عربی، جزیرة‌العرب، آسمان و زمین و کوه‌ها و ظرف‌ها و چاه‌ها و رودها و حیوانات و گیاهانی که در مناطق سرزمین‌های عربی می‌روید و همچنین فرهنگ عربی و اینکه آنان چگونه در جزیرة‌العرب زندگی می‌کردند، شیوه زندگی، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر و حکایات، تاریخ و روزهای مهم و معروف، پهلوانان در جاهلیت و اسلام، علوم مختلف مانند فقه و بلاغت و تصوف و... می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید.[۴]
غالب محتوای این کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» ابومنصور ثعالبی(متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است؛ به گونه‌ای که اثر ثعالبی در مقایسه با این اثر مانند خال نسبت به گونه، یا چشم نسبه به بدن انسان است.[۵]
نام برخی از مدخل‌هایی که نویسنده در کتاب آورده را ذکر می‌کنیم تا خواننده گرامی، بیشتر با محتوای کتاب آشنا شود:
اسامی مکان‌ها: براق بدر، براق التین، برقاء حجر، برقه اثماد، برک الغماد و برک نخل و برکة الخیزران و برکة برقع و بحیرة طبریة، بحیرة أرجیش، بقیع الجبل و بقیع الغرقد که علاوه بر تعریف این موارد، اشعار و اقوالی که عالمان یا شاعران درباره این مکان‌ها داشته‌اند را هم ذکر کرده است.
نام‌های حیوان: ابن اعوج، ابن آوی، ابو براقش، ام حبین، انسان الماء، بنات وردان، بنت الجداول و... که در تعریف این موارد، حکایات و امثال و اشعاری که درباره آنها وجود دارد ضمیمه‌شان شده است.
نام مردان و زنان مشهورشان: ابن القریة، ابن الفریعة، ابنة الجبل، ابنة الخس، بنات الحارث بن هشام، ابن أبی لیلی، ابن سمیّة، ابوالاسود دؤلی، ابوذر غفاری، امام الحرمین، امین الأمة، ابوتراب، ابو معشر....
کنایات مشهورشان: أدیم الارض، أذن الحائط، اغفاءة الفجر، استباحة الحمی، بیت العنکبوت، بیت القصیدة، بیضة الدیک، بیدق الشطرنج، برد المضجع، بردة النبی، بنات الدروز....
اصطلاحات علوم عربی: ابیات المعانی، اجتماع الساکنین، أسلوب الحکیم، اسم اشاره، اسم آلت، اسم تفضیل، ائتلاف اللفظ مع اللفظ و ائتلاف اللفظ مع المعنی....
اصطلاحات علوم شرعی: اصحاب الرأی، اصحاب الحدیث، اصحاب الفرائض، اصحاب التناسخ، اصحاب الهیاکل، اهل الاصول، اهل الأهواء و النحل، اهل الذوق، اهل الشوری، آداب البحث و المناظرة، ارض السمسمة، بیع العربان، بیع المضامین، بیع الولاء....
با تعریف و تفسیر و استشهاداتی بر موارد فوق از منابع و مصادر توسط نویسنده.[۶]
ترتیب مدخل‌ها
ترتیب مدخل‌های این اثر به ترتیب الفبا ارائه شده است. محبی در مقدمه کتابش می‌نویسد: «و راعیت له طریقة هنیة سهلة لکونی رتبته علی حروف المعجم، و بینت من ألفاظه ما أشکل و أعجم». وی علاوه بر ترتیب الفبایی مداخل، ضوابط دیگری را هم در این کتاب در نظر گرفته است که از این قرار است:
معامله همزه با الف ممدوده، عدم تفاوت نهادن میان همزه وصل و همزه قطع، واحد شمردن حروف مشدد، عدم اعتنا به الف و لام در ترتیب مگر در مواردی که در کلمه‌ای دو نوع آن(یعنی با ال و بدون ال) وجود داشته باشد که در این موارد، بدون ال را بر با ال مقدمه کرده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در ضبط، کلمه ساکن بر کلمه متحرک مقدمه شده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در تصغیر، کلمه مصغر بر کلمه غیرمصغر مقدمه شده است، وی در معامله تاء مربوطه(ة) دچار تردد است؛ گاه آن را جزء حرف تاء به حساب آورده و گاه آن را هاء شمرده است، نویسنده در موارد نادری نیز ترتیب خودش را زیر پا گذاشته و در برخی مدخل‌ها، از ضوابط فوق خارج شده است.[۷]
وضعیت کتاب
نسخه‌های مورد اعتماد محقق در تصحیح کتاب عبارت است از نسخه احمد ثالث، عاشر افندی، حسن حسنی عبدالوهاب.[۸] محقق کتاب علاوه بر مراجعه به 3 نسخه مذکور، نهایت سعیش را در مقابله کتاب با منابعی مانند ثمار القلوب و المرصع و مجمع الامثال و التعریفات و... نیز کرده است. تخریج احادیث و اخبار، ضبط مداخل و نصوص لغوی با مراعات اصول و مصادر و مقابله آنها با معاجم لغوی، تخریج شواهد شعری با مراجعه به دیوان‌های شاعران و کتاب‌های ادبی، رجوع برای تراجم صحابه و فقها و علما و شعرا به کتاب‌های طبقات و سیره، رجوع برای تراجم شهرها و مواضع به معجم البلدان یاقوت حموی و معجم ما استعجم بکری و سایر معاجم، و در اسماء حیوانات و انساب و اسماء اغذیه و ادویه و نیز مراجعه به مراجع مربوطه، از جمله کارهای محققان این اثر است.[۹]
صفحات 33 تا 36 جلد اول کتاب حاوی رونوشت‌هایی از صفحات اول و آخر نسخه‌های کتابخانه‌های احمد ثالث و عاشر افندی، است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق بر کتاب در جلد اول.