لغت فرس: نسخه‌برگردان شش دستنویس
| لغت فرس: نسخه‌برگردان شش دستنویس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اسدی طوسی، علی بن احمد (نویسنده)
صادقی، علی‌اشرف (به کوشش) بشری، جواد (به کوشش) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۱ |
| شابک | 4ـ31ـ7706ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
لغت فرس: نسخه‌برگردان شش دستنویس تألیف علی بن احمد اسدی طوسی، به کوشش علی‌اشرف صادقی، جواد بشری؛ در این کتاب شش دستنویس دیریاب «لغت فرس» با مقدمه‌هایی در معرفی هر یک به طریق نسخه‌برگردان به چاپ رسیده است.
گزارش کتاب
«لغت فرس» که نسخه‌های بسیاری از آن در دست است، به اسدی طوسی شاعر قرن پنجم قمری منسوب است. ازآنجاکه میان نسخه‌های این کتاب از نظر تعداد مدخل‌ها و شواهد اختلاف بسیار وجود دارد، محققان در اینکه این نسخه‌ها یا یکی از آنها از خود اسدی باشد، تردید کرده‌اند. با به‌دست‌آمدن نسخۀ متعلق به دانشگاه پنجاب مشخص شد اسدی فرهنگ خود را به صورت مسوده یا مسوده‌هایی تهیه می‌کرد و آنها را به تفاریق به شاگردان خود می‌سپرد و هر کدام از شاگردان او برای مدخل‌های آن شاهد تهیه می‌کردند.
اسدی این کتاب را به خواهش فرد نسبتاً جوانی به نام حکیم جلیل اردشیر بن دیلمسپار نجمی شاعر که ظاهراً دیلمی یا دیلمی‌تبار بوده، تهیه کرده است. او این کتاب را برای استفادۀ شعرای منطقۀ غرب ایران که با لغات شاذ ماوراءالنهی و خراسانی آشنا نبوده‌اند، نوشته است؛ بنابراین این کتاب فرهنگی برای همه یا بخش بزرگی از لغات زبان فارسی نیست. بخش عمده‌ای از این لغات جنبۀ گویشی و محلی دارند و اسدی خود به ماوراءالنهری‌بودن تعدادی از آنها اشاره کرده است.
تعریف مدخل‌های کتاب در بسیاری موارد روشن و کوتاه است. این ادعا در مورد بیشتر اسم‌ها و صفات صدق می‌کند؛ اما تعریف مقدار دیگری از اسم‌ها و صفات ناقص و گاه غلط است. این کتاب از نظر روش فرهنگ‌نویسی، فرهنگی بسیار ابتدایی است و اسدی با مقدمات کار آشنایی نداشته و ظاهراً برای تدوین کتاب خود و آشنایی با تعریف‌نگاری و تنظیم کلمات به فرهنگ‌های عربی هم رجوع نکرده است. با این همه فرهنگ او از نظر دربرداشتن مقداری از لغات شاذ و متروک زبان فارسی با شواهد و به‌دست‌دادن معنای آنها که در صورت ضبط‌نشدن در این کتاب پی‌بردی به معنای آنها دشوار می‌شد، اثری گرانبهاست. افزون بر اینکه کتاب دربرگیرندۀ ابیاتی از تعداد زیادی شعرای سامانی و غزنوی است که دیوان‌های آنها از میان رفته است و این منبع آنها را نگه داشته است. اطلاع از وجود و نام بعضی از شعرا نیز از طریق همین کتاب است.
برخی از معتبرترین دستنویس‌های «لغت فرس» با وجود شهرت فراوان سال‌ها دور از دسترس محققان بوده و رجوع به آنها جز به واسطۀ چاپ‌های این کتاب امکان‌پذیر نبوده است. در این کتاب شش دستنویس دیریاب «لغت فرس» با مقدمه‌هایی در معرفی هر یک به طریق نسخه‌برگردان به چاپ رسیده است.
دستنویس الف: دربردارندۀ 61 برگ به شمارۀ 5839 در کتابخانۀ ملک در تهران موجود است که تاریخ کتابت کهن (سلخ ذی‌حجۀ 722 ق) و محتویات نادر آن از دیرباز مدنظر پژوهشگران به‌ویژه فرهنگ‌پژوهان زبان فارسی بوده است.
دستنویس ب: به گونۀ میکروفیلم در اختیار استاد مجتبی مینوی بود که اکنون در کتابخانۀ موقوفۀ او به شمارۀ 18 نگهداری می‌شود؛ اما این میکروفیم توسط استاد سیداحمد حسینی اشکوری در مرکز احیای میراث اسلامی روی کاغذ ظاهر شده است و نسخۀ کاغذی این تصویر به شمارۀ 1245 عکسی در مرکز احیای مرکز اسلامی در قم محفوظ است.
دستنویس ج: این دستنویس از مهم‌ترین دستنویس‌های کتاب است که افزون بر ارزش‌های معمول یک دستنویس قدیم «لغت فرس» که مدخل‌ها، تعریف‌ها یا شواهدی را بیشتر یا متفاوت از سایر دستنویس‌ها را در خود حفظ کرده، در حواشی نیز شمار زیادی مدخل اضافه همراه با شواهد شعری کهن دارد که بیشتر آنها در هیچ‌یک از نسخه‌های موجود به این شکل نیامده است. خط بخش حواشی غالباً به همان خط قدیم اصل دستنویس یعنی متعلق به سال 766 قمری است و البته تدوین آن احتمالاً پیش از آن تاریخ صورت گرفته است. این دستنویس بخشی از یک مجموعه است که پیش‌تر در کتابخانۀ حاج محمد نخجوانی قرار داشت و بعدها به کتابخانۀ ملی تبریز منتقل شده است و با شمارۀ 6369 در آنجا نگهداری می‌شود.
دستنویس د: در کتابخانۀ فاتح شهر استانبول دستنویسی مجموعه‌ای به شمارۀ 5193 مورخ 865 قمری نگهداری می‌شود که بخش دوم آن «لغت فرس» است. یکی از وجوه اهمیت این دستنویس آن است که تمام آن به خط معین بن محمد زمجی اسفزاری، مورخ، ادیب و منشی بزرگ عهد تیموری است و از این منظر مورد بررسی قرار گرفته است.
دستنویس هـ: این دستنویس با تصریحی که سعید نفیسی در ابتدای رونوشت خود داشته است، متعلق به خاندان ملک‌الکلامی بوده و از «مجدی» به فرزندش «عبدالحمید» رسیده بوده است. دستنویس ملک‌الکلامی در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 11489 محفوظ است.
دستنویس و: این دستنویس بی‌تاریخ و شاید سدۀ دهم یا یازدهمی نخستین بار در دهۀ نود خورشیدی شناسایی شده است و اکنون به شمارۀ 20388 در بخش نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی نگهداری می‌شود. در ابتدا و انتهای دستنویس، تملک عموی همایی «عنقا بن هما» مورخ 1292 قمری و مهر بیضی او با سجع «ملک‌الشعرا ـ 1292» دیده می‌شود و پیداست احتمالا دستنویس به‌میراث به همایی رسیده بوده است نه از طریق خرید و بیع. همایی معتقد بود دستنویسش با دستنویس «بسیار نفیس آقای حاجی محمدآقا نخجوانی تبریزی .... بسیار مطابق و نزدیک به یکدیگر است و محقق شد این نسخه اصلی معتمد و معتبر داشته است».[۱]
پانويس