كتاب فضال الأعمال

‏كتاب فضال الأعمال
پدیدآوران	ضیاءالدین مقدسی، محمد بن عبدالواحد (نويسنده) هرماش، غسان عيسي محمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب فضائل الأعمال
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب فضائل الأعمال، اثر ضیاءالدین محمد بن عبدالواحد مقدسی (569-634 ه‍)، کتابی است یک جلدی به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی که به تحقیق غسّان عیسی محمد هرماس رسیده است. نویسنده این کتاب، به ترتیب مرسوم فقها در کتاب‌های فقهی، به ذکر روایات در فضایل کارهای متفاوت پرداخته است. او غالباً ً در موارد احادیث، حکمی صادر نمی‌کند و تنها به ذکر آن‌ها بسنده کرده است. از ویژگی‌های نویسنده در این کتاب و بسیاری از نویسندگان و علمای اهل سنت، اعتمادش به هر روایتی است که از صحیحین نقل شده باشد.

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق، محتوای مطالب در چهار بخش اصلی و خاتمه است.

گزارش محتوا

این کتاب، چهار بخش اصلی دارد که تمامی کسانی که آن را ذکر کرده‌اند همین تعداد بخش برای آن برشمرده‌اند. جزء اول کتاب از ابتدای مطالب است تا کتاب صیام، جزء دوم از کتاب الصیام تا فضل سعی بر حوائج نیازمندان و یتیمان و بنات و اخوات است، جزء سوم از فضیلت سعی بر برآوردن حوائج نیازمندان تا کتاب فضائل قرآن را در بر دارد و جزء چهارم و آخرین جزء، از فضائل قرآن به بعد را بیان کرده است تا آخر کتاب.

این کتاب حاوی 778 حدیث است و نویسنده آن صرفاً به ذکر احادیث پرداخته است و به‌جز مقدمه کوتاهی که مؤلف بر کتاب نوشته، تعلیقاتی را در بر ندارد، همان‎طور که از اشعار و شروح هم در آن خبری نیست. نویسنده پس از نوشتن مقدمه کتاب، با ایراد احادیث متعلق به طهارت، بحث را آغاز می‌کند و از فضیلت وضو می‌گوید. او در این مبحث بر شیوه فقها و بسیاری از محدثینی که کتابشان را با طهارت آغاز کرده‌اند سیر می‌کند. وی سپس بحث اذان و متعلقات آن مانند دعا را بیان می‌دارد، سپس نماز و تعقیبات آن را، و در بخش ذکر ادعیه و فضل اذکار پس از نماز، به‌تفصیل روایاتی دراین‌باره می‌آورد. او سپس به کتاب جنائز و مباحث تحت آن می‌پردازد، سپس روزه و زکات و سپس به بحث فضیلت نیکی به پدر و مادر و خاله و صله ارحام می‌پردازد.

او سپس به کتاب حج و جهاد و نکاح و بیع و قضا و فضائل قرآن و علم می‌پردازد. سپس باز به مبحث دعا بازمی‌گردد و در ذکر فضایل دعا بسیار سخن می‌گوید و از دعا و ذکر و توبه می‌گوید. او در ذیل ذکر، فضائلی را بیان می‌کند که در باب ادب می‌گنجند؛ برخی از مباحث مربوط به این مسئله بیان فضل سلام و مصافحه و دیدار برادران دینی و... است. خاتمه کتاب، خاتمه لطیفی است که با طبع مباحث چنین کتاب‌هایی سازگاری کامل دارد؛ نویسنده در خاتمه، درباره وسعت رحمت الهی و گستردگی بخشش او صحبت کرده است.

همان‎طور که از مباحث پیش‎گفته برمی‌آید، نویسنده در ذکر ترتیب مباحث کتاب به ترتیب مرسوم ابواب فقهی طبق عادت علما رفته است و فقط در برخی موارد از این عادت تخطی کرده است؛ مانند مبحث نیکی به مادر و خاله و... که مناسب‎تر می‌بود آن را ذیل باب ادب ذکر کند.

شیوه او در ذکر احادیث این است که اسانید آن را از کتاب حذف کرده، احادیث کتب ائمه اهل سنت را جدا کرده است، غالباً ً اگر حدیثی در یکی از صحیحین بوده به دیگری نسبت نداده است هرچند در برخی کتاب سنن بوده باشد زیرا مقصود مؤلف علم به صحت حدیث بوده است نه کثرت روات آن.

شیوه نویسنده این است که هنگامی‌که حدیثی را نقل به معنی می‌کند به این امر توجه می‌دهد مثلاً می‌گوید: «اخرجا بمعناه». گاهی هم کسانی که روایت را تخریج کرده‌اند متعدد می‌شوند که در این موارد به اینکه لفظ از آن فلانی است اشاره می‌کند و گاهی تفاوت میان الفاظ روایات را هم ذکر می‌کند. او به ذکر تعلیقه ترمذی بر احادیث منقوله از سنن ترمذی پایبند است.

شیوه او در حکم بر احادیث چنین است:

آنچه در صحیحین یا یکی از آن‌ها باشد، درباره آن حرفی نمی‌زند و به‌صرف اینکه در یکی از صحیحین است بر آن اعتماد می‌کند

هر آنچه از سنن ترمذی نقل کرده را به همراه تعلیقات ترمذی بر آن نقل می‌کند. گویا نظرش بر رضایت به تعلیقات ترمذی بر احادیث بوده است. در مواردی هم که تعلیقه ترمذی به همراه تعالیق دیگر باشد تعلیقه ترمذی را در آخر ذکر می‌کند و همین امر دلالت بر این دارد که بگوییم بر تعلیقه ترمذی رضایت داشته و آن را می‌پسندیده است.

منابع برخی از روایات همچون 594 را ذکر ننموده و تنها به صحت و ضعف آن اشاره نموده است.

گاهی بر موردی که باعث ضعف حدیث شده است اشاره می‌کند مثل حدیث‎های شماره 436 و 453.

مجموعه زیادی از احادیث در این کتاب هست که نویسنده تعلیقه‌ای بر آن نزده و صرفاً بر نقل آن و استنادش به منابعش بسنده کرده است.

وضعیت کتاب

فهارس فنی شامل: فهرست‎های آیات، احادیث، اعلام، و موضوعات در انتهای اثر ذکر شده است. در اینکه اسم کتاب «فضائل الأعمال» است اختلافی نیست و نسخه‌های سه‌گانه خطی آن بر این امر گواهی می‌دهند. محقق چهار دلیل مبنی بر صحت انتساب این کتاب به ضیاءالدین مقدسی ذکر می‌کند؛ 1. ذکر این کتاب توسط اکثر مترجمان اعلام برای ضیاءالدین مقدسی و نسبت کتاب به او. 2. اتفاق نسخ خطی موجود در ذکر ضیاءالدین مقدسی به‌عنوان نویسنده. 3. کتاب در چهار جزء واقع شده و همه مراجعی که چنین کتابی را برای این نویسنده ذکر کرده‌اند بر چهار قسمتی بودنش اتفاق دارند. 4. حاجی خلیفه برخی از خصایص کتاب را ذکر کرده است.

غسّان عیسی محمد هرماس در تحقیق این کتاب بر سه نسخه خطی اعتماد کرده که عبارتند از: میکروفیلم کتابخانه شهید علی پاشا در ضمن کتابخانه سلیمانیه به شماره 518 و میکروفیلم نسخه کتابخانه الازهر به شماره 1180 که در مرکز بحث علمی دانشگاه ام‌القری به شماره 741 موجود است و نسخه کتابخانه محمودیه در مدینه منوره به شماره 640، که به ترتیب با کلمات «الاصل»، «م» و «د» رمزگذاری شده‌اند. نسخه‌های چاپی‌ای هم از این کتاب در مدینه منوره وجود دارد و همچنین یک نسخه چاپی دیگر که از روی نسخه خطی مکتبه محمودیه چاپ کرده و یک نسخه دیگر که از ناشرش اطلاعات دقیقی در دست نیست و خالی از هرگونه تعلیقه و تحقیق و تخریجی بوده و ماده علمی کتاب را به همان صورت اولیه چاپ شده است.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.