كتاب الخمس (حائری)

كتاب الخمس (حائری)
پدیدآوران	امراللهی، محمدحسین (محقق) حائری، مرتضی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب الخمس
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1418 ق
چاپ	1
شابک	‎964-470-142-9
موضوع	انفال خمس
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏188‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏2‎‏خ‎‏8‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الخمس، اثر آیت‌الله مرتضی حائری (متوفی 1406ق)، رساله‌ای است پیرامون موضوع خمس و انفال که با تحقیق محمدحسین امراللهی به چاپ رسیده است.

تاریخ نگارش

از جمله دروسى که مصنف در جلسات درسش براى طلاب علم و فضیلت افاده نموده، مباحث خمس و انفال است که به‌صورت کتاب حاضر در دسترس طلاب و دانشجویان قرار گرفته است. ایشان از روز شنبه نهم جمادى‌الأولى سال 1394ق، شروع به تدریس این مباحث نموده و در روز چهارشنبه سیزدهم صفر سال 1400ق، در روزهاى آغازین پیروزی انقلاب اسلامى بدان پایان دادند. این تاریخ بنا بر گفته شاگردان و تاریخ‌هایی است که مصنف در برخى از مواضع کتاب بدان اشاره کرده است؛ مثلاً در صفحه 550، تاریخ 18 جمادی‌الثانی سال 1396ق و در صفحه 822، اواخر ذی‌الحجه 1397ق را ذکر کرده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و محقق آغاز گردیده و مطالب در دو بخش کلی خمس و انفال، ارائه گردیده است.

اثر حاضر، کتابى مرکب از متن و شرح است، که هر دو به قلم مصنف نگاشته شده است؛ بدین‌صورت که متن در بالای صفحه قرار گرفته و شرح آن، در پایین صفحه؛ متن آن ترکیبى است از آنچه در «العروة الوثقی»، «وسیله»، «قواعد»، «شرائع الإسلام»، «لمعه» و دیگر کتب آمده است. مصنف همچنین به متن کتاب، سخنان صاحب جواهر را نیز ضمیمه کرده و فروعاتى را که به ذهن ایشان آمده، ذکر کرده‌اند تا کتاب فروعاتى را هم که مورد ابتلا هستند، دربر گیرد. پس‌ازآن نیز به شرح آن و توضیح مستندات فقهى به شکلى مختصر و بدون ایجاز و اطناب پرداخته‌اند.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، از نویسنده و محقق کتاب و هدف از چاپ و نشر آن، سخن رفته است.

در مقدمه محقق، به بیان این نکته پرداخته شده است که کتاب، حاصل سالیان طولانی تدریس نویسنده در موضوع خمس و انفال بوده و این ایام، مصادف با دوران اوج انقلاب اسلامى و تحمیل فشار و مشکلات بسیار از سوى حکومت طاغوتى بر علما و مراجع و طلاب و حوزه‌های علمیه بود. این در حالى بود که ایشان مأمن و پناهى براى مردم بوده و به همین دلیل هم‌سال‌های بحث بسیار طول کشید؛ به‌گونه‌ای که مدت‌های طولانى میان درس و بحث فاصله می‌افتاد و درس تعطیل می‌شد. با تمام این امور بحث و تدریس و نوشتن را ترک نگفته و آن‌ها را ادامه دادند. ایشان آنچه را که در جلسات درس و بحث می‌فرمودند، می‌نوشتند و نتیجه آن کتاب ارزشمند حاضر شد.

بخش نخست، در دو فصل زیر، به مباحث مربوط به خمس، اختصاص یافته است: در فصل اول، به معرفی مواردی که خمس در آن‌ها واجب می‌باشد، پرداخته شده است که عبارتند از:

1. غنیمت‌های جنگی، که در آن فرقی بین منقول و غیرمنقول نیست و شرط آن، این است که جنگ به اذن امام(ع) بوده و گرفتن غنیمت به‌واسطه مقاتله و جنگ باشد. در این قسمت به مستثنیات غنائم نیز اشاره شده است که از جمله آن‌ها، عبارت است از اموالی که امام(ع) برای مصلحتی از مصالح مسلمین قرار داده است.
2. معادن: ابتدا به تعریف معدن و مشخص کردن اعتبار نصاب در آن پرداخته شده و سپس به احکام آن از جمله اشتراک در استخراج معدن، ادای خمس از خاک معدن، عدم تعلق خمس به موادی که نادر نیستند و قیمت آن‌چنانی ندارند مانند سنگ مرمر، عدم فرق بین اینکه مستخرج مسلمان باشد یا کافر، استخراج از معادن متروکه، معادنی که در زمینی که بدون جنگ نصیب مسلمانان شده وجود دارد و شک در بلوغ نصاب، اشاره شده است.
3. کنز: مالی است که از روی قصد، در زیر زمین، یا در میان دیوار یا درخت ذخیره شده باشد.
4. آنچه به‌واسطه غواصی به‌دست‌آمده باشد؛ بنابراین به اموالی که بدون غوص از دریا به‌دست‌آمده باشد، خمس تعلق نمی‌گیرد.
5. سودی که به‌واسطه تجارت، صناعت و یا زراعت به‌دست‌آمده و از مئونه سال اضافه بیاید. در این قسمت، به بررسی خمس در مالی که از اجرت عبادت، ارث، صدقه، هبه و... به‌دست‌آمده، نیز پرداخته شده است.
6. زمینی که کافر ذمی از مسلمان خریداری می‌کند. حکم خریدن زمین توسط ذمی برای مصالح عامه، مانند مکانی به‌عنوان سفارت، نیز در این قسمت مورد بحث قرار گرفته است.
7. مال حلال مخلوط به حرام: در این مورد، شش صورت زیر متصور است که به بررسی حکم هریک از آن‌ها پرداخته شده است:
   1. مقدار مال حرام و مالک آن معلوم باشد.
   2. مقدار مال معلوم، ولی مالک آن، مجهول و مردد بین محصور باشد.
   3. مقدار مال معلوم، ولی مالک آن، مردد بین غیر محصور باشد.
   4. مقدار و مالک، هر دو مجهول بوده و مالک مردد بین غیر محصور باشد.
   5. مالک معلوم، ولی مقدار مجهول باشد.
   6. احتمال حلیت و حرمت تمام مال.

در فصل دوم، به بررسی و بحث پیرامون مصرف خمس و سهام شش‌گانه آن، پرداخته شده است. بنا بر مشهور، خمس به شش قسمت تقسیم می‌شود که سه سهم، از آن پیامبر(ص) بوده که عبارتند از: سهم الله، سهم پیامبر خدا و سهم ذی‌القربی و سه سهم نیز از آن ایتام، مساکین و ابن‌ السبیل می‌باشد.

از جمله مسائل و موضوعات مطرح شده در این فصل، عبارتند از: حکم سهم مقبوض و غیر مقبوض از طرف امام؛ اعتبار انتساب پدری به عبدالمطلب؛ وجوب اعطای خمس در عصر حضور به امام(ع)؛ عدم لزوم گرفتن اذن از فقیه در عصر غیبت در سهم سادات؛ حکم محصل علوم دینی؛ شرایط ابن سبیل؛ اعتبار ایمان در مستحق خمس و عدم اعتبار عدالت در مستحق خمس و زکات.

در بخش دوم، به مسائل مربوط به موضوع انفال، پرداخته شده است. انفال، عبارت است از زمینی که بدون جنگ و خون‌ریزی، به تملک مسلمانان درآمده باشد، اعم از اینکه اهل آن، آن زمین را ترک کرده باشند و یا اینکه به میل خود، آن را به مسلمانان تسلیم کرده باشد، چه در مقابل عوض و چه به‌صورت هبه.

انواع انفال، عبارتند از:

1. زمینی که به‌واسطه غیر قتال تملک شده است.
2. اراضی موات (زمین‌های بایر).
3. زمین‌هایی که بالاصاله آباد بوده و به دست شخص خاصی، آباد نشده است.
4. اموالی که وارثی جز امام ندارد.
5. معادن.

برخی، بیابان‌های خشک و بی‌آب‌وعلف و دریاها را نیز جزء انفال شمرده‌اند.

در پایان کتاب، به بیان مسائل متفرقه، پرداخته شده است؛ از جمله: تعلق خمس به اعیان؛ تخییر در ادای خمس بین عین، قیمت و یا جنس دیگر؛ بیع فضولی خمس؛ اعتبار فقر در ایتام؛ علم به اشتغال ذمه و تردد بین خمس و زکات؛ حکم شراکت با کسی که اهل خمس نیست؛ وجوب نیت تقرب در خمس و زکات؛ وکالت در خمس و زکات؛ ولایت حاکم بر خمس و زکات و....

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و منابع و مصادر مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به ذکر منابع پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.