كتاب الترتيب في الصحيح من حديث الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم

كتاب الترتيب في الصحيح من حديث الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم، مشتمل بر مسند ربیع بن حبیب ازدی عمانی بصری (متوفی بین سال‌های 175-180ق)، و آثار و روایات دیگر است که توسط ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجلانی (متوفی 570ق) تنظیم و تبویب شده است.

الترتيب في الصحيح من حديث الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم
پدیدآوران	ورجلاني‌، يوسف‌ بن‌ ابراهيم‌ (گردآورنده) سالمی، عبدالله {مصحح}
ناشر	مکتبة مسقط
مکان نشر	مسقط - عمان
سال نشر	1424ق. = 2003م.
چاپ	یکم
موضوع	احا‌ديث‌ احکا‌م‌ -- اهل‌ سنت‌ -- قرن‌ ?ق‌
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ /و4ت4 117/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تصحیح و تعلیق آن توسط نورالدین عبدالله بن حمید سالمی (متوفی 1322ق) صورت گرفته است.

این کتاب، تکیه‌گاه اباضیه در حدیث بشمار می‌آید؛ به دلیل سه سندی بودن، از صحیح مسلم و بخاری ارزشمندتر است.

فرقه اباضیه که ربیع بن حبیب از علمای آن می‌باشد، یکی از فرقه‌های انشعابی از خوارج است که در قرن اول هجری پدید آمد. این فرقه از سابقه دیرینه در تاریخ اسلام برخوردار است و از نخستین فرقه‌های اسلامی شمرده می‌شود.

ساختار

متن کتاب بعد از مقدمه و چند تنبیه، در چهار جزء تنظیم شده است، به شرح زیر:

1. جزء اول، دارای 63 باب در سه کتاب؛
2. جزء دوم، دارای 57 باب در 10 کتاب؛
3. جزء سوم، دارای 37 باب؛
4. جزء چهارم، حاوی سه قسم.

احادیث دو جزء اول، به موضوع احکام و جزء سوم، به موضوع تفسیر و عقاید و جزء چهارم، به موضوعات متنوعی اختصاص یافته است.

گزارش محتوا

مسند امام ربیع که مورد اعتماد اباضیه، در حدیث رسول خدا(ص) می‌باشد، در قرن دوم هجری به دست ابوعمرو ربیع بن حبیب ازدی عمانی بصری تصنیف شده است. بیشتر اسناد آن ثلاثی می‌باشد؛ یعنی با سه واسطه به رسول خدا(ص) می‌رسد که برحسب ظاهر بر اساس نام راویان مرتب شده است. بیشتر این روایات را ربیع بن حبیب از شیخش ابوعبیده مسلم بن ابی‌کریمه تمیمی و او از ابوالشعثاء جابر بن زید ازدی روایت کرده است. سپس گروهی از حاملان علم به مشرق و مغرب، آن را از ربیع دریافت کردند و علما آن را بین خود، دست‌به‌دست کردند و نزد عام و خاص مشهور گشت. در قرن ششم، ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجانی، این کتاب را بر اساس ابواب فقه مرتب نموده و آن را به «الجامع الصحيح مسند الإمام الربيع بن حبيب»، نام‌گذاری کرد و احادیث آن را در دو جزء قرار داد، سپس آثاری را که ربیع با آنها بر مخالفان خویش احتجاج نموده بود، به‌عنوان جزء سوم به آن افزود و روایات ابوسفیان محبوب بن رحیل از ربیع و روایات امام افلح از ابی‌غانم و غیر او و مراسیل امام جابر بن زید را به آن ضمیمه کرد و همه این سه قسم از روایات را در جزء چهارم جای داد. در نسخه حاضر و چاپی که پیش رو دارید، نام کتاب، «كتاب الترتيب» ثبت شده؛ درحالی‌که به جامع و مرتِّب آن، ابویعقوب ورجانی نسبت داده شده است (چنان‌که در نسخه‌های خطی چنین است)، ولی چاپ‌های پیشین همگی آن را «الجامع الصحيح» نامیده و آن را به امام ربیع نسبت داده‌اند و این کار این گمان را در بیشتر مردم باعث شده که جزء سوم و چهارم کتاب، جزء متن مسند است؛ درحالی‌که واقعا چنین نیست. بنا بر آنچه گفته شد باید توجه داشت که مسند امام ربیع تنها بخشی از «كتاب الترتيب» است، نه همه آن. در مقدمه مزبور، اطلاعات جامع و کاملی پیرامون این کتاب و اجزای آن و نسخه‌ها و چاپ‌ها و حواشی و شروح آن وجود دارد.

مصحِّح، پیش از متن مصحَّح خویش، شش تنبیه را پیرامون کتاب ذکر کرده است، از جمله:

1. شهادت به اینکه مسند شریف امام ربیع، از صحیح‌ترین کتب حدیثی از جهت روایت و برترین آنها از جهت سند است.
2. مسند مزبور همگی به روایت امام ربیع از شیخی از شیوخ خویش است. ایشان بیش از بیست‌وپنج شیخ داشته که از تمام آنها روایت اخذ کرده است.

بیشتر آنها از ضمام بن سائب بصری عمانی بوده، پس از آن از ابی‌عبیدة مسلم بن ابی‌کریمه تمیمی، سپس از ابی‌نوح و سپس از باقی شیوخش.

1. مرتِّب کتاب، ابویعقوب، آثار و روایات دیگری را به مسند مزبور افزوده است (قبلا شرح آن گذشت).

و....

وضعیت کتاب

پس از تنبیهات، جدولی مشتمل بر برخی از رموز و اصطلاحاتی که مصحح به‌کار گرفته، گنجانده شده است.

پاورقی‌ها حاوی اختلاف نسخ و نیز برخی توضیحات، است.

فهرست موضوعات، در آخر کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. خرمی، مصطفی، «گسترده فرقه اباضیه در مغرب اسلامی»، کوثر معارف، تابستان 1391، سال هشتم، شماره 22، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور.
3. علی یحیی معمر و شیخی، حمیدرضا (مترجم)، «اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی»، مشکوة، زمستان 1370، شماره 33، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور.