قصیده‌سرایان سبک عراقی؛ انوری، جمال‌الدین اصفهانی، ظهیر فاریابی، کمال‌الدین اصفهانی
| قصیده‌سرایان سبک عراقی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نوروزپور، لیلا (نویسنده) جمشیدیان، همایون (نویسنده) |
| ناشر | دانشگاه گلستان |
| مکان نشر | گرگان |
| سال نشر | 1398 |
| شابک | 0ـ51ـ7102ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
قصیده‌سرایان سبک عراقی؛ انوری، جمال‌الدین اصفهانی، ظهیر فاریابی، کمال‌الدین اصفهانی تألیف لیلا نوروزپور، همایون جمشیدیان، هدف این کتاب، آشنایی مختصر با احوال، آثار و نمونۀ چهار شاعر سبک عراقی است. شاعران منتخب به ترتیب تاریخی عبارتند از: انوری ابیوردی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، ظهیر فاریابی و کمال‌الدین اسماعیل ملقب به خلاق المعانی.
گزارش کتاب
شعر فارسی در حوزۀ شرق ایران متولد و شکوفا شد و با انتقال زبان از شرق به غرب اندک‌اندک چهره‌ای دیگر به خود گرفت. به طوری که زبان شعر این دو حوزه، به‌وضوح متمایز است. در آثار شاعران نیمۀ دوم قرن پنجم همچون ناصر خسرو و مسعود سعد، هرچند ویژگی‌های زبان دری دیده می‌شود، محتوا و تغییر و بسامد مختصات سبک خراسانی زبان شعر آنان را دگرگون کرده است. به بیان دیگر، در این اشعار نشانه‌های گذر از سبک خراسانی دیده می‌شود. در زبان شاعران قرن ششم آثار کهنگی رنگ باخته و تغییر سبک به وضوح مشهود است. بر اثر لشکرکشی محمود غزنوی به ری و نواحی عراق، حوزۀ شعر فارسی از حدود شرق ایران فراتر رفت و عراق و آذربایجان را دربر گرفت. این امر نهایتاً به تغییر سبک منجر شد.
دکتر شمیسا انوری، ظهیر و جمال‌الدین را در زمرۀ شاعران سبک عهد سلجوقی ذکر می‌کند که دوجنبه‌ای هستند؛ یعنی هم قصیده و هم غزل سروده‌اند. قصیدۀ آنها متمایل به سبک عراقی و غزل آنان، شبیه سبک خراسانی است. به طور کلی این دسته شاعران از دو جهت اهمیت دارند: در قصیده نمایندۀ قصاید مدحی سبک عراقی‌اند و تقریباً قصیده سنتی با آنها پایان می‌گیرد، اگرچه موارد انگشت‌شماری پس از این دوره نیز سروده شده است و در غزل، میراث غزل عاشقانۀ آنها به سعدی می‌رسد.
شاعرانی که اشعار آنها در این کتاب انتخاب شده، با هم و دیگر شاعران روزگار خود مراودات و مناظرات شاعرانه و گاه خصمانه داشته‌اند. از سویی ماجرای هجو مجیرالدین بیلقانی و طعن جمال‌الدین بر او واستادش خاقانی موضوع قصایدی شده و از سوی دیگر هجو انوری و رسوایی او.
عمدۀ ابیات این مجموعه قصیده است. قصیده شعر بلندی است که در زبان فارسی متنوع‌ترین قالب شعری از حیث مضمون است: مدح، هجو، شکوائیه، عرفان، شرعیات، انتقاد اجتماعی، وصف معشوق، رنج، رثاء، حبسیه، حسب حال، تهنیت، حوادث اجتماعی همچون زلزله، سیل و رویدادهای تاریخی مانند به تخت نشستن پادشاهان و ده‌ها موضوع دیگر مورد طبع‌آزمایی قرار گرفته است. از این رو می‌توان با توجه به موضوع اصلی آن و شیوۀ شروع، مقدمه‌چینی، چینش مطالب و ارتباط‌های عمودی، قصاید را بازخوانی و مورد سنجش قرار داد.
مهم‌ترین ویژگی زبان شاعران این مجموعه، بسامد لغات عربی است که نسبت به شعر حوزۀ خراسان رو به فزونی می‌گذارد و به موازات آن لغات کهن دری کاهش می‌یابد و اگر گاه کلمه‌ای مانند اندر به کار رود، لحن طنز به شعر داده است.
هدف این کتاب، آشنایی مختصر با احوال، آثار و نمونۀ چهار شاعر سبک عراقی است. شاعران منتخب به ترتیب تاریخی عبارتند از: انوری ابیوردی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، ظهیر فاریابی و کمال‌الدین اسماعیل ملقب به خلاق المعانی. در این کتاب از هر شاعر، سه قصیده و سه غزل تحلیل شده است. هرچند این شاعران در قالب‌های مختلف طبع‌آزمایی کرده‌اند، انتخاب این دو قالب از آن روست که قالب اصلی دیوان شعر آنان قصیده است و غزلیات این گروه شاعران سرمشق غزل‌سرایی در سبک عراقی می‌باشد. با توجه به حجم دیوان شاعران منتخب، به‌ویژه تعداد قصاید آنان و دشواری انتخاب سه قصیده از میان صدها قصیده و نیز ظرفیت محدود این کتاب که به عنوان درس‌نامه تألیف شده است، تا حد امکان قصایدی انتخاب شده که موضوع آنها متنوع و افزون بر مدح، مشتمل بر موضوعات دیگری از قبیل حکمت و توصیف باشد. از آنجا که هر قصیده یک اثر ادبی مستقل است و طول قصیده یکی از معیارهای زیبایی‌شناسی محسوب می‌شده، قصاید منتخب به تمامی شرح داده شده است.
نویسندگان بر این امر اهتمام داشته‌اند که افزون بر ذکر معنای لغات و اصطلاحات و معنای کلی بیت به تحلیل بلاغی در حوزۀ بیان و معانی بپردازند؛ به گونه‌ای که الگوی دانشجو برای خواندن دقیق، دریافت معنا و وجوه ادبی شعر قرار گیرد. در پایان اشعار، پرسش‌هایی برای تأمل خواننده ذکر شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات