قابوس‌نامه
| قابوس‌نامه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | یوسفی، غلامحسین (مصحح) عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (نویسنده) |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 13 |
| شابک | 964-445-162-7 |
| موضوع | نثر فارسی - قرن 5ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PIR 4667 /ق2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
قابوس‌نامه اثر عنصر المعالى كيكاووس بن اسكندر بن وشمگير بن زيار از شاهزادگان خاندان زيارى است. اين خانواده در قرن چهارم و پنجم هجرى در شمال ايران بخصوص در گرگان و طبرستان و گيلان و ديلمستان و رويان و رى حكمروايى داشته‌اند. كتاب در باب اخلاق و سياست به زبان فارسى نگارش يافته است.
نویسنده اين كتاب را براى فرزندش گيلان‌شاه نوشته و در آن از آداب اجتماعى، تربيت فرزند و آداب مملكت‌دارى سخن گفته است. او خواسته است با تأليف كتاب، حاصل تجربيات خود را در اختيار فرزندش بگذارد و او را راهنمايى كند و مسائل مختلف زندگانى و هنرها و پيشه‌هاى گوناگون آن زمان را بدو بياموزد.
ساختار
كتاب مشتمل بر پيشگفتار، مقدمه مصحح، متن كتاب و تعليقات است كه متن كتاب در چهل و چهار باب تدوين شده است. شيوه نگارشى عنصر المعالى در اين كتاب بدين صورت است كه در هر باب ابتدا خطاب به پسر خود به تعريف موضوع مورد نظر مى‌پردازد و سپس براى توضيح بيشتر مطلب حكاياتى نقل مى‌كند.
گزارش محتوا
كتاب از آثار مهم نثر ساده در اواخر قرن پنجم به حساب مى‌آيد و شامل موضوعات بسيار متنوعى چون رسوم لشكركشى، مملكت دارى، دانش و فنون متداول، آيينهاى معمولى زندگى، طرز غذاخوردن و همچنين مسائل اجتماعى و تربيتى مثل عشق ورزيدن، دوست گزيدن و فرزند پروردن و خلاصه علومى چون طب نجوم و شاعرى مى‌باشد.
روش انشاى اين كتاب شيوه نثر مُرسَل معمول قرنهاى چهارم و پنجم هجرى قمرى است و نشان دهنده دامنده‌ى وسيع اطلاعات نویسنده مى‌باشد.
اولين باب كتاب در شناختن ايزد تعالى است كه متنى چنين دارد:
«آگاه باش اى پسر كه هيچ چيز نيست از بودنى و نابودنى و شايد بود كه آن شناخته مردم نگشت چنانكه اوست، جز آفريدگار جلّ جلاله كه شناخت را درو راه نيست و جزو همه شناخته گشت چه شناسنده خداى آنگه باشى كه ناشناس شوى و...».نكته‌هاى عبرت‌آموز او و نثر شيوا و ساده و روان و مؤثر نویسنده به قدرى قابل ملاحظه و ستودنى است كه در كنار آن ضعف او در كار شعر و شاعرى از خاطر فراموش مى‌شود. تنوّع موضوع ابواب كتاب و فوائد فراوانى كه از مطالعه آنها، بخصوص از نظر تحقيق در اوضاع و احوال اجتماعى، سياسى، اقتصادى، دينى، علمى و ادبى آن عصر، حاصل مى‌گردد اهمّيت كتاب را تا حدّى بالا مى‌برد كه بايد با شادروان ملك الشعراى بهار همداستان شد و آن را «مجموعه تمدن اسلامى پيش از مغول» ناميد.
دليل روشن ارزش معانى و لطف شيوه بيان قابوس‌نامه توجه و اقبالى است كه در طى قرنها از طرف فارسى‌زبانان و فارسى‌خوانان نصيب اين كتاب شده است چندان كه سنائى غزنوى در حديقة الحقيقه- كه نظم آن را در سال 525ق به پايان رسانيده- حكايتى از قابوس‌نامه را عيناً به نظم درآورده است و از آن پس محمد عوفى در جوامع الحكايات و لوامع الروايات، و قاضى احمد غفّارى در نگارستان، و محمد حبله رودى در جامع التمثيل، و فزونى استرآبادى در كتاب بحيره، و نظامى گنجوى در خسرو و شيرين، و بسيارى ديگر مطالبى از آن نقل كرده‌اند كه گاه با ذكر مأخذ است و گاه اگر چه از قابوس‌نامه يادى نكرده‌اند معلوم است كه از آن بهره برده‌اند.
وضعيت كتاب
غلامحسين يوسفى مصحح كتاب، تعليقاتى بر كتاب زده كه به ترتيب صفحات و سطور در انتهاى اثر آمده است. در اين بخش سعى شده علاوه بر توضيح اسامى خاص و آيات و احاديث و امثال و اشعار، در باب كلمات يا تركيباتى كه از جهاتى قابل ملاحظه است به اختصار توضيحى داده شود. گاهى براى احتراز از تفصيل كلام، بعضى مآخذ در باب موضوع مورد نظر ذكر شده كه غرض استقصاى تام و بيان همه مآخذ مربوط نبوده است.
برخى نكته‌ها درباره تصحيح متن نيز در تعليقات مذكور آمده است و معدودى ديگر از اين قبيل در جدول «تصحيحات و اضافات» در پايان كتاب افزوده شده است.فهرست مندرجات در ابتداى اثر و فهرستى از لغات و تركيبات كتاب با ذكر شماره صفحه در آخر كتاب تنظيم شده است. از آن پس فهارس آيات و اخبار و جملات و اشعار عربى، اشعار فارسى، امثال و حكم فارسى و اعلام قرار دارد و نيز براى آن كه هر بار كه در تعليقات نام كتابى آمده مشخصات چاپ آن تكرار نگردد فهرستى از مآخذى كه از آنها استفاده شده در پايان كتاب فراهم آمده است.
مصحح براى تصحيح كتاب، نسخه كتابخانه فاتح را- كه قديمى‌ترين نسخه‌ها و معتبرترين آنهاست- اساس كار خود قرار داده است و سعى كرده است كه جز در موارد بسيار ضرورى تغييرى در آن داده نشود.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب