فهارس الشیعة (خدامیان آرانی، مهدی)
| فهارس الشیعة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خدامیان آرانی، مهدی (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسة تراث الشيعة |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1389 ش یا 1431 ق |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-90641-6-8 |
| موضوع | حدیث - علم الرجال
شیعه - سرگذشت‌نامه و کتاب‌شناسی محدثان شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 115/2 /خ4ف9* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
فهارس الشيعة، جمع و تحقيق مهدى خداميان آرانى، به جمع و تحقيق كتب فهرست هشت‌گانه‌اى پرداخته است كه قبل از كتاب فهرست نجاشى و فهرست شيخ طوسى موجود بوده و آن دو بزرگوار در كتب خويش به آنها استناد كرده‌اند و در حقيقت اساس كتاب‌هاى نجاشى و طوسى بر آنها بنا شده است. اين كتاب‌هاى فهرست مشهور بوده و در دسترس طالبان علم و دانش قرار داشتند، اما هيچ‌يك از آنها به دست ما نرسيده و مفقود شده‌اند و محقق در كتاب حاضر، توانسته از لابه‌لاى سخن نجاشى و شيخ طوسى آنها را استخراج كند (فهرست‌نگارى آثار علماى شيعه، 1392).
ساختار
كتاب با مقدمه مفصلى از نویسنده در هفت فصل آغاز و مطالب در دو جلد، سامان يافته است.
مؤلف با غور در كتب قدما، از جمله فهرست شيخ طوسى و رجال نجاشى، توانسته هشت كتاب فهرست را كه در آن زمان از كتب مشهور بوده‌اند و اكنون اثرى از آنها نيست، احيا كند (ر.ک: مردى، عباسعلى، 1389، ص327).
گزارش محتوا
محقق در مقدمه، در هفت فصل، از زمان آغاز تدوين حديث در نزد شیعیان، شيوه‌هاى قدماى اصحاب در ارزش‌گذارى احاديث، زمان پيدايش كتاب‌هاى فهارس، مباحث مربوط به علم فهرست، کیفیت ارتباط بين كتاب‌هاى فهارس و برخى مطالب ديگر سخن گفته است (فهرست‌نگارى آثار علماى شيعه، 1392).
اين اثر، دربردارنده مجموعه كتاب‌هاى فهرست قدماى شيعه است. سال 448ق كه طغرل‌بيك، پادشاه سلجوقى، به بغداد حمله كرد، در آتش‌سوزى ايجادشده توسط سربازان وى، كتابخانه شيخ طوسى نيز در سايه پاره‌اى از اختلافات شيعه و سنى، گرفتار اين آتش‌سوزى شد و از ميان رفت. اين اثر، بعد از هزار سال، تعدادى از آن كتاب‌هايى را كه نزد شيخ طوسى بودند و در آتش‌سوزى از بين رفتند، احيا كرده است (رسالت نجات احاديث اعتقادى شيعه، 1394).
همه ما احاديث و سخنان فراوانى را از روايات اهل‌بيت(ع) مى‌شنويم كه برخى از آنها صحيح و برخى غير صحيحند و براى اينكه صحت، درسى و ضعيف بودن يا نبودن آن سخن را درك كنيم، نيازمند استعانت از علم رجاليم. اين علم بررسى مى‌كند چگونه مى‌توانيم تشخيص دهيم حديثى ضعيف يا قوى است. در اين كتاب، هشت كتاب زير، از قدماى شيعه كه به بررسى صحت احاديث مى‌پردازند، بازسازى شده‌اند:
جلد اول فهارس الشيعة، شامل سه فهرست زير است:
- فهرست سعد بن عبدالله اشعرى؛
- فهرست عبدالله بن جعفر حميرى؛
- فهرست حميد بن زياد نينوائى.
جلد دوم، شامل 5 فهرست زير است:
- فهرست محمد بن جعفر بن بطّه؛
- فهرست محمد بن حسن بن وليد؛
- فهرست جعفر بن محمد بن قولويه؛
- فهرست شيخ صدوق؛
- فهرست احمد بن عبدون (ر.ک: مردى، عباسعلى، 1389، ص327-328).
از جمله ويژگى‌هاى اين اثر، آن است كه در اين كتاب، پس از شش سال تلاش مداوم محقق، مضامين آثارى كه هزار سال قبل از ميان رفته‌اند، از كتاب‌هاى معتبر و مستند با شواهد بسيار، گردآورى و بازسازى شده است و در واقع، بعد از گذشت هزار سال، اين نخستين بارى است كه اين كتاب‌ها مطرح مى‌شوند (ر.ک: رسالت نجات احاديث اعتقادى شيعه، 1394).
در پاسخ به اين پرسش كه اين اثر مى‌تواند چه تأثيرى در تأليفات، شبهات و ارجاع منابع آتى داشته باشد، بايد گفت كه منبع علم فهرست، منهج علم رجال است. اين علم به‌تنهايى كاستى‌هايى دارد و اثر حاضر، تكميل‌كننده منهج علم رجال است و اين سامانه بررسى احاديث صحيح از ضعيف را تقويت مى‌كند. اكنون يكى از هجمه‌هايى كه وهابيت به شيعه وارد مى‌كند، اين است كه بسيارى از روايات شيعه ضعيفند كه ما با كمك علم رجال و علم فهرست مى‌توانيم احاديث اعتقادى شيعه را نجات دهيم (ر.ک: همان).
براى نمونه، يكى از مسائلى كه نزد شیعیان خيلى مشهور است، درباره شب‌هاى قدر است كه «روح‌الامين» بر امام زمان(عج) نازل مى‌شود. اين روايت يكى از اعتقاداتى است كه خيلى از شیعیان دارند. اگر بر اساس علم رجال اين روايت را بررسى كنيم، از ضعيف‌ترين روايات شناخته مى‌شود؛ چنان‌كه برخى از علماى شيعه نيز در كتاب‌هاى رجالشان بيان كرده‌اند؛ اما همين روايت را شخصى به نام احمد بن محمد بن عيسى اشعرى نقل مى‌كند. با بررسى زندگانى او درمى‌يابيم وى كسى است كه وقتى در قم بود، اگر كسى حديث ضعيفى از اهل‌بيت(ع) نقل مى‌كرد، او را از اين شهر اخراج مى‌كرد. وقتى نام چنين شخصيتى در سند روايتى كه عنوان شد، قرار مى‌گيرد، براى ما شاهدى بسيار قوى مى‌شود كه اين روايت نزد احمد بن محمدبن عيسى اشعرى مورد قبول بوده؛ شخصيتى كه تا اين حد به نقل حديث ضعيف و صحيح دقت داشته است (ر.ک: همان).
در مسلك فهرستى، به جمع جميع شواهد تاريخى براى بررسى يك حديث مى‌پردازيم و تنها به يك شاهد اكتفا نمى‌كنيم. علم رجال مى‌گويد فلان شخصيت مورد اطمينان هست يا خير. در مسلكى كه در اين كتاب بنيان‌گذارى شده است، تمام شواهد تاريخى، اجتماعى، سياسى و... را جمع و در مجموع آنها نتيجه‌گيرى مى‌كنيم كه آن روايت مورد اعتماد است يا خير (ر.ک: همان).
از جمله ويژگى‌هاى اثر حاضر، آن است كه اين كتاب، پاورقى‌هاى فراوانى دارد و نكات فنى و علمى براى آوردن مستندات در آن ذكر شده‌اند تا هر كسى كه اين كتاب، به‌ويژه پاورقى‌هاى عربى را مى‌خواند، دريابد به چه دليل اين استظهارات انجام شده‌اند (ر.ک: همان).
ويژگى ديگر اين كتاب، آن است نویسنده براى دستيابى به حدى از اين متون كه امكان‌پذير بود، تمامى كتاب‌هاى شيعى را جستجو كرده تا معلوم شود كه چه گزارش‌هایى به‌عنوان «فهرست» موجود است؛ به‌عنوان نمونه، در هر اثر كهنى كه در آن عنوان «كتاب فهرست» در تاريخ شيعه نقل شده بود، متن را بر پايه شواهد متعددى استخراج كرده است؛ بنابراین بعيد به نظر مى‌رسد كه مورد ديگرى را به‌عنوان فهرست بتوان به متن اين آثار اضافه كرد (ر.ک: همان).
اين كتاب، اثرى فوق تخصصى است و افرادى نظير دانشجويان علوم حديث و حوزويان در شمار مخاطبان اصلى اين اثر مى‌باشند. اين كتاب، كمك مى‌كند شيوه و روش قدما را در بررسى احاديث احيا كنيم. در اين اثر، براى هر كتابى، مقدمه‌اى نوشته شده است كه به‌تفصيل درباره شخصيت نویسنده آن، ساير آثار وى و اين كتاب، توضيحاتى را عنوان مى‌كند. اين اثر همچنين پاورقى‌هاى زيادى درباره مستندات در بر دارد (ر.ک: همان).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب هر دو جلد، در انتهاى جلد دوم آمده است.
در پاورقى‌ها اطلاعات مفيدى پيرامون منابع ارائه شده است (ر.ک: پاورقى، ج1، ص26).
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- مردى، عباسعلى، «نقد و معرفى كتاب- مجله: منشورات مؤسسه كتاب‌شناسى شيعه»، برگرفته از پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله: كتاب شيعه، شماره 2، پاييز و زمستان 1389 (12 صفحه، از 321-332).
- «فهرست‌نگارى آثار علماى شيعه»، برگرفته از پايگاه اطلاع‌رسانى كتاب سال حوزه، با برگزيدگان سيزدهمين همايش كتاب سال حوزه (بهمن‌ماه 1390)، در تاريخ 12 شهريورماه 1394، به آدرس:
- «رسالت نجات احاديث اعتقادى شيعه»، برگرفته از پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه، در تاريخ 12 شهريورماه 1394، به آدرس:
http://www.hawzah.net/fa/News/View/86371/.