طلوع از مغرب؛ شرح عرفانی هفتاد غزل از شمس مغربی
| طلوع از مغرب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عمرانی، وحید (نویسنده) |
| ناشر | امیر کبیر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 6ـ2061ـ00ـ964ـ978 |
| موضوع | شعر فارسی -- قرن ق .-- تاریخ و نقد^aشمس‌مغربی، محمدشیرین‌بن عزالدین، ؟ - ق . دیوان -- نقد و تفسیر |
| کد کنگره | |
طلوع از مغرب؛ شرح عرفانی هفتاد غزل از شمس مغربی تألیف وحید عمرانی، موضوع این کتاب شرح عرفانی هفتاد غزل از ملا محمد شیرین مشهور به شمس مغربی عارف و شاعر قرن هشتم و نهم در تبریز می‌باشد.
گزارش کتاب
نام کامل شمس مغربی، ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن عزالدین بن عادل بن یوسف البزازینی مشهور به مغربی و ملقب به ملامحمد شیرین است. به شهادت بیشتر منابع، مراجع و تذکره‌های موجود وی در اطراف تبریز متولد شده و در همان جا نشو و نما یافته است. چنین مشهور است که چون بیشتر در دیار مغرب به سر می‌برد، بنابراین تخلص مغربی اختیار کرد. همچنین گویند چون در دیار مغرب از دست یکی از مشایخ که نسبت وی به شیخ محی‌الدین عربی می‌رسد، خرقه پوشیده، به مغربی معروف گردیده است. بیشتر تذکره‌نویسان از جمله جامی وفات وی را در سال 809 قمری می‌دانند. در مورد سن ایشان هنگام وفات اختلاف است؛ برخی وفات او را در سن ۵۰ سالگی و برخی دیگر فوت وی را در ۶۰ سالگی ذکر کرده‌اند. در مورد مولد و مدفن مغربی نیز اختلاف وجود دارد؛ اکثراً می‌گویند او در تبریز و در زمان شاهرخ تیمور گورکان وفات یافته و در همان شهر در گورستان سرخاب، حظیرۀ بابامزید مدفون شده و برخی دیگر نیز معتقد هستند مولدش در نایین و مدفنش در استهبانات فارس است.
آثار شمس مغربی عبارتند از: دیوان اشعار شامل اشعار عربی و فارسی در قالب‌های غزل، ترجیع، رباعی، قطعه و همچنین فهلویات و دوبیتی‌های آذری است. نزهة الساسانیه، مرآت العارفین یا اسرار فاتحه در تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب، دررالفرید فی معرفة التوحید، جام جهان‌نما یا کلیات علم توحید و مراتب وجود، شرح جام جهان‌نما از احمد فرزند فرزند موسی رشتی، شرحی از خواجه بنده‌نواز، شرحی از وجیه‌الدین علوی به نام مدام جان‌فزا.
اشعار شمس مغربی هر چند که در ساحت معنای نخستین خود بسیار روشن و گویا هستند، در دلالت معنا یا معانی ثانویۀ خود فوق‌العاده پیچیده، مبهم و نمادین به نظر می‌رسند. این ابهام از آنجا ناشی می‌شود که وی با توجه به محدودیت ساختاری غزل، امکان توضیح کامل اندیشه‌ها و واژگان خاص خود را ندارد و از بسیاری واژه‌ها با بار نمادین فرهنگی، شخصی و فرارونده بهره گرفته است. وی به حکم سرشت شعر به جای بیان مستقیم اندیشه‌های خود، غالباً آنها را به صورت غیرمستقیم و به واسطۀ موضوعی دیگر بیان می‌کند و این همان امری است که شعر را به قلمرو بنیان نمادین وارد می‌کند. مهم‌ترین واژه‌های نمادین اشعار شمس مغربی را که در شعر وی از بسامد نسبتاً بالایی برخوردار هستند، می‌توان در واژگان آفتاب، ماه، دریا، آیینه، دیده، می و کلمات هم‌خانوادۀ آن، عشق و واژگان مربوط به آن، پرندگان و صحرا جستجو کرد. در اشعار او رابطۀ معنای پنهان و آشکار شعر چندان پیچیده نیست و با اندک تأویلی به کمک نشانه‌های موجود در متن می‌توان به معنای مورد نظر گوینده دست یافت. با این حال شعر وی سرشار از نمادهای عمیق فرهنگی و فرارونده است.
موضوع این کتاب شرح عرفانی هفتاد غزل از ملا محمد شیرین مشهور به شمس مغربی عارف و شاعر قرن هشتم و نهم در تبریز می‌باشد. عارفی که تمامی سخن و نظریات او بر پایه نظریه وحدت وجود ابن عربی پایه‌ریزی شده است و این مطلب در تمامی اشعار او نیز به وضوح مشهود است. در این کتاب سعی بر این شده که با مراجعه به فرهنگ‌ها و امهات کتب عرفانی و همین‌طور در برخی موارد استنباط شخصی نویسنده، هفتاد غزل از شمس مغربی عارف و شاعر قرن هشتم و نهم شرح و تفسیر عرفانی گردد. مغربی یکی از عرفا و صوفیۀ باتمکین در تاریخ تصوف و عرفان و همچنین ادبیات ایران‌زمین به شمار می‌رود. فردی که هم در زمانۀ خود و هم در دوران بعد بین مردم و بزرگان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و همواره به بزرگی از او یاد شده است. جایگاه عرفانی شمس مغربی نویسنده را بر آن داشته که شعر او را بیشتر از همین منظر عرفانی بنگرد و با برجسته‌سازی این ویژگی در شعر ایشان به شرح عرفانی غزلیات بپردازد. فرضیه‌هایی که در این کتاب مطرح شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند بیشتر مربوط به شعر شمس مغربی است. اینکه اصلاً اشعار او تا چه حد مورد توجه هستند و در مقایسه با سایر شعر ادب فارسی از چه درجه‌ای برخوردارند. نفوذ تصوف و عرفان در شعر و ادب ایران در قرن هشتم و نهم، ظرفیت‌های عرفانی شعر مغربی، لزوم پرداختن به شعر وی، سبک و ویژگی‌های شعری، بسامد اصطلاحات تصوف و عرفان در شعر او و کسب آگاهی بر غور افکار شاعر بر اساس اشعار وی از دیگر فرضیه های طرح شده در کتاب می‌باشند.
روش تحقیق در این کتاب بدین‌گونه است که ابتدا بر روی منابع مربوط به اصطلاحات تصوف و عرفان و همچنین کتب مربوط به تاریخ تصوف و در مجموع کتاب‌های اصلی و مرجع با موضوع عرفان مطالعه به عمل آمده، سپس مطالبی که مربوط به اصطلاحات تصوف و عرفان می‌باشد، فیش‌برداری گردیده است. در مرحلۀ بعدی این اطلاعات با اشعار شمس مغربی تطبیق داده شده و با استفاده از آن اشعار مورد تفسیر قرار گرفته است. برای شرح هر بیت ابتدا لغات و اصطلاحات دشوار و عرفانی که دارای بار نمادین و مفاهیم خاص در عرفان هستند با استفاده از فرهنگ‌های مختلف و معتبر لغات و اصطلاحات عرفانی شرح گردیده و توضیح داده شده، سپس با توجه به مفاهیم لغات، کل بیت مورد بررسی و شرح عرفانی قرار گرفته است. سعی بر این شده تا از استنباط‌ها و دریافت‌های نگارنده نیز در در حد خود در متن استفاده به عمل آید. همچنین به سایر شرح‌های عرفانی که از دیگر متون منظوم عرفانی ایران نظیر مثنوی معنوی مولانا یا گلشن راز شیخ محمود شبستری یا شرح‌هایی که از غزلیات حافظ انجام گردیده، مراجعه شده و برای هرچه پربارتر شدن این شرح از آنها استفاده شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات