شیبانی، فتحالله بن محمدکاظم
فتحالله خان شیبانی (۱۲۰۴-۱۲۶۹ش)، معروف به بونصر شیبانی، شاعر، نویسنده و منتقد دوره قاجار است. وی از پیشگامان نهضت بازگشت ادبی و تجدد ادبی به شمار میرود که به سبک خراسانی و عراقی شعر میسرود. اشعار او اغلب رنگ انتقادی از اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر ناصری دارد. از مهمترین آثار او میتوان به "بیانات شیبانی"، "دیوان اشعار" و "فتح و ظفر" اشاره کرد.
| فتحالله خان شیبانی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابونصر فتحالله خان شیبانی |
| نامهای دیگر | بونصر شیبانی |
| تخلص | شیبانی |
| نسب | بنی شیبان |
| نام پدر | محمدکاظم خان |
| ولادت | ۱۲۰۴ خورشیدی |
| محل تولد | روستای کله، بخش نیاسر، کاشان، ایران |
| محل زندگی | کاشان، تهران، خراسان، عتبات |
| رحلت | ۱۲۶۹ خورشیدی |
| مدفن | خانه و خانقاه شخصی در محله امیریه (خیابان شیبانی) تهران |
| طول عمر | ۶۵ سال |
| فرزندان | نصرعلی خان، جمیله، حدیقه، حمیده (شیبانیه)، نورعلی خان (نصرتالممالک/آذر) |
| خویشاوندان | منوچهر شیبانی (نوه)، میرزا محمدخان اقبالالدوله (خواهرزاده)، غلامحسین صاحب اختیار (خواهرزاده) |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| پیشه | شاعر، نویسنده، منتقد |
| منصب | ندیم ناصرالدین شاه، ملتزم رکاب حسامالسلطنه، دبیر |
| اطلاعات علمی | |
| علایق پژوهشی | شعر، نثر، تاریخ، بدیع |
| سبک نوشتاری | سبک خراسانی و عراقی (دوره بازگشت ادبی) |
| اساتید | |
| معاصرین | ناصرالدین شاه قاجار، مظفرالدین شاه قاجار، مسعود میرزا ظلالسلطان، کامران میرزا نایبالسلطنه، میرزا حسین خان سپهسالار، فرخ خان امینالدوله |
| برخی آثار | |
ولادت
ابونصر فتحالله خان شیبانی کاشانی فرزند محمدکاظم خان (از مستوفیان دربار محمدشاه قاجار) در سال ۱۲۰۴ خورشیدی (۱۲۴۱ قمری) در روستای کله از توابع بخش نیاسر کاشان به دنیا آمد. پدرش دارای شغل استیفا و وزارت و پیشکاری بود. پدربزرگش، امیر محمدحسین خان شیبانی، از والیان نامدار کاشان، قم و محلات در زمان زندیه و اوایل قاجار بود. اصل خاندان او از اعراب بنی شیبان است که در دورههای مختلف به ایران مهاجرت کرده و در کاشان ساکن شدند.[۱]
تحصیلات
فتحالله خان در کودکی به دستور حاجی میرزا آقاسی، وزیر محمدشاه، نزد احمدبن حسن (متخلص به ادیب) پرورش یافت و آثار شاعران پیشین را زیر نظر او مطالعه کرد. همچنین شعاع السلطنه، حاکم وقت کاشان، او را همراه با فرزندان خود به مکتب فرستاد. وی به فارسی، عربی و عبری کتاب میخواند و با دانشهای رایج زمان خود آشنا بود.
فعالیتها
وی در جوانی به خدمت محمدشاه قاجار درآمد و پس از درگذشت او، ندیم ناصرالدین شاه شد. در سفر مرادمیرزا حسامالسلطنه به فتح هرات، ملتزم رکابش بود و قصاید و مقالات فتحنامه را نوشت. پس از تخلیه هرات، به بلخ رفت و مدتی سیاحت کرد. سپس به وطنش بازگشت و ۲۴ سال در ملک شخصی خود در بادرود نطنز (عشقآباد) اقامت داشت. پس از غارت اموالش توسط خاندان بنی خالد، جهت دادخواهی به تهران آمد و چون کسی به فریادش نرسید، شروع به انتقاد از اوضاع دربار قاجاری کرد. وی را اولین شاعر انتقادی دوره قاجار میدانند. در اواخر عمر در تهران ساکن شد و در باغچهای در خیابان شیبانی (امیریه) که به سبک خانقاه ساخته شده بود، اقامت گزید. با رجال تجددخواه و اصلاحطلبی مانند میرزا حسین خان سپهسالار و فرخ خان امینالدوله مراوده داشت.
وفات
فتحالله خان شیبانی سرانجام در روز یکشنبه دهم اسفند ۱۲۶۹ خورشیدی (بیستم رجب ۱۳۰۸ قمری) بر اثر سکته قلبی در سن ۶۵ سالگی در تهران درگذشت و در همان خانه و خانقاه شخصی خود در محله امیریه به خاک سپرده شد.[۲] پرنس ارفع الدوله در همان محل برایش آرامگاهی ساخت.
آثار
از مهمترین آثار فتحالله خان شیبانی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بیانات شیبانی (در نظم و نثر، به سبک مقامات)،
- دیوان اشعار (شامل قصاید، غزلیات، رباعیات و...)،
- مقالات شیبانی (شرح سفرها)،
- گنج گهر (به نام مسعود میرزا ظلالسلطان)،
- فتح و ظفر (در مدح مظفرالدین میرزا)،
- کامرانیه (به نام کامران میرزا نایبالسلطنه)،
- مسعودنامه (به نام ظلالسلطان)،
- درج درر (در مدح مظفرالدین شاه)،
- یوسفیه (در مدح میرزا یوسف مستوفیالممالک)،
- فواکه السحر (در فن بدیع)،
- زبدة الآثار (شرح سفر ناصرالدین شاه به مازندران).[۳][۴]
پانويس
منابع مقاله
- خدایار، صائب، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج28، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم، 1378.
- تجلیل، جلیل ؛ اسدی، زهرا؛ احوال و آثار فتح الله خان شیبانی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد) بهار 1390 - شماره 29 (16 صفحه - از 21 تا 36)