شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام
| شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علی محمد عمر (محقق) فاسی، محمد بن احمد (نویسنده) |
| ناشر | مکتبة الثقافة الدينية |
| مکان نشر | مصر- قاهره |
| سال نشر | 1428ق/2008م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 977-341-366-7 |
| موضوع | مکه - تاریخ
مکه - حریم کعبه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /م7ف2 1387 / 248 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام اثر تقى‌الدين ابوالطيب محمّد بن احمد بن على الحسنى الفاسى (775-832) و تحقیق علی محمد عمر، پيرامون تاريخ مكه مكرمه است.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده است. متن كتاب از چهل باب تشکیل شده که تا باب 23 در جلد اول و الباقی آن در جلد دوم جای گرفته است.
گزارش محتوا
نویسنده از مشهورترين مورخان شهر مكه است كه آثار مفصّل و متعددى درباره تاريخ اين شهر تأليف كرده است. مهم‌ترين اثر او كتاب شفاء الغرام فى اخبار البلد الحرام است. خود وى اين كتاب را به چندين صورت تلخيص كرده با عناوينى؛ مانند تحفة الكرام باخبار البلد الحرام, تحصيل الحرام الى تاريخ البلد الحرام ترويح الصدور. يكى از اين مختصرها كتاب الزهور المقتطفه است كه مؤلف در سال 819 ه.ق آن را نوشته شده و درست به مانند اصل، آن را در چهل باب ارائه كرده است. بحث از حدود شهر مكه، حدود حرم، فضايل آن، مجاورت در آن، بناى كعبه و تجديدهاى آن، ويژگى‌هاى كعبه از كسوت و طيب و چيزهاى ديگر، محل نماز رسول خدا(ص) در كعبه، اركان كعبه و فضايل آن، مقام ابراهيم و حجر اسماعيل، توسعه مسجدالحرام در دوره‌هاى مختلف، اماكن متبرکه مكه، اماكن متبرکه مربوط به مناسك و تعريف آن‌ها؛ مانند عرفات، مزدلفه، منى، مدارس، رباطها و زاويه‌هاى شهر مكه، اميران مكه از پيش از اسلام و بعد از آن و سير تاريخى شهر مكه براساس سال‌شمار، و بت‌ها و بازارهاى مكه در جاهليت از مباحثى است كه فاسى در اين كتاب آورده است. اين اثر با كوچكى حجم، به دليل آن خلاصه يك اثر سنگين؛ مانند شفاءالغرام است، متنى اصيل و دقيق است. تحقيق آن از نظر استخراج مصادر خوب و از نظر طبع نيز حروفچينى آن چشم نواز است.
كتاب حاضر پس از كتاب‌هاى اخبار مكه ازرقى، و اخبار مكه فاكهى از معتبرترين كتاب‌هاى در تاريخ مكه مكرمه است.
فاسى كتاب خود را در چهل باب تنظيم نموده و از دوره جاهلى تا زمان خود آنچه را كه به تاريخ مكه مربوط مى‌شود، ذكر كرده است. و نيز تاريخ تاسيس و ساخت و عمارت مسجدالحرام را در زمان‌هاى گوناگون و همچنين ويژگى‌هاى جغرافيايى تاريخى، سياسى و اجتماعى جزيره‌العرب را در همه دوره‌هاى تاريخى بيان كرده و به فضائل كعبه و اعمال مربوط به آن و اماكن مقدس مكه و اطراف آن اشاره نموده است. نيز تاريخ مكه را در زمان جاهليت رقم زده و از آثار بنا شده در مكه و اطراف آن؛ از جمله مكتب خانه‌ها، نوان‌خانه‌ها و... سخن رانده و هر آنچه درباره كارگزارن مكه در دوره اسلامى مى‌دانسته، به طور اجمال بر مطالب كتاب خود افزوده است. در ضمن درباره ابعاد و اندازه كعبه و مسجدالحرام مطلب نوشته و انواع داستان‌هاى سودمند و حوادث تاريخى را كه ازرقى و فاكهى در كتاب‌هاى خود نياورده‌اند، گرد آورده است.
فاسى خود مى‌گويد، پايه‌هاى اصلى كتابش را بر اساس گفته‌هاى آن دو استوار كرده است. در كتاب فاكهى، مطالب مفيد بسيارى است كه در كتاب ازرقى يافت نمى‌شود. ازرقى و فاكهى هر دو در سده سوم هجرى زيسته‌اند و پس از ايشان درباره تاريخ مكه و كارگزاران آن و فضيلت‌هايى كه دارد، جز شمارى اندك، كتابى به رشته تحرير درنيامده تا اينكه فاسى اين كتاب را كه منبع بسيار ارزشمندى در تاريخ مكه، به ويژه در فاصله زمانى قرن چهارم تا نهم هجرى به شمار مى‌آيد، نوشت.
گر چه مى‌توان گفت، اساس و ريشه كتاب بر گرفته از دو كتاب اخبار مكه ازرقى و اخبار مكه فاكهى است، ليكن به دليل اين كه او خود از علم و دانش بهرمند بوده و با دانشمندان هم عصر خود نيز محشور بوده است، طبعا مطالب ديگرى نيز بر آن افزوده است و مى‌توان گفت ويژگى‌هايى خاص خود را داراست.
فاسى به كتاب خود نظمى مناسب بخشيد و در آن از مكه و حرم، روايات مربوط به آن، توصيف كعبه و عمارت، آن، مصلاى پيامبر در كعبه، ثواب درآمدن به خانه كعبه و فضايل و آيات مربوط به آن اخبار حجرالاسود و ملتزم و جايگاه‌هاى مقدس مكه و مقام ابراهيم و حجر اسماعيل سخن گفته و از توسعه مسجدالحرام و بناى آن و توصيث ستون‌ها سقف‌ها و ايوان‌ها، آويزها، درها، منبرهاى آن، از اخبار زمزم و جاهايى كه با مناسك حج پيوند دارند و مكتب‌ها و نوان‌خانه‌ها و سقاخانه‌ها، و چشمه‌ها و غيره.. كه در مكه بنا گرديده، صحبت كرده است.
همچنين از اخبار مكه در زمان جاهليت و در عهد حضرت ابراهيم و اسماعيل سخن به ميان آورده و فرزندان اسماعيل را برشمرده و از ولايت خاندان معد بن عدنان بر مكه و ولايت (جرهم) و (خزاعه) و (قريش) داد، سخن داده و بدين ترتيب چيزى از اخبار مكه در زمان جاهليت فروگذار نكرده است. همچنين به مناسبت به اخبار بنى قصى و كارهاى ماندگار آنان در زمان جاهليت و به سخاوتمندان و فرومانروايان قريش در جاهليت نيز پرداخته و پس از آن به فتح مكه و كارگزاران آن در دوره اسلامى و اخبار مكه پس از پيامبر اشاره كرده است. سرانجام در باب چهلم از بت‌هاى پيرامون مكه، اخبار بازارهاى مكه در جاهليت، و اسلام سخن رانده و با اين باب كتاب ارزشمند را به پايان برده است.
تاريخ نگارانى كه پس از فاسى آمدند و به اخبار مكه و بيت‌الله الحرام پرداختند، تحت تاثير وى قرار داشتند، از جمله مورخ مشهور، جمال‌الدين محمد بن ظهيره قرشى در كتاب الجامع اللطيف فى فضل مكه و اهل‌ها و بناء البيت الشريف، اخبار مكه را تا سال 950 ه.ق در آن گنجانده است. همچنين علامه قطب‌الدين حنفى در كتاب خود تاريخ القطبى به نام الاعلام باعلام بيت‌الله الحرام كه او نيز اخبار مربوط به مكه را تا سال تألیف، يعنى 984ه.ق گردآورده است.
مؤلف از علما دوره مماليك است كه به حق آن را بايد دوران شكل‌گيرى دايرةالمعارف‌هاى اسلامى در رشته‌هاى گوناگون دانش به حساب آورد.
نویسنده در اين كتاب نسبت به ديگر كتب خويش با تفصيل بيشترى سخن گفته و كتاب خود را در چهل باب تنظيم نموده تا همه اخبار اطلاعات وقايع و خوادث مربوط به مكه را از آغاز تاسيس تا زمان حيات خود دربر گيرد.
اين تفصيل و پرداختن به جزئيات در مناقشه‌ها و بحث‌ها و نقدهاى طولانى او از روايات بسيارى از مورخين و راويان حديث بى‌شك آشكار مى‌شود و به صورت پاسخ‌گويى و تفسير و توضيح‌هاى مفصل در آمده كه در بسيارى از ابواب كتاب معمولا رد و نفى شده‌اند.
وى تنها به بحث و نظر در مسائل اصلى بسنده نمى‌كند و كلمه به كلمه جزئيات واژگان را مورد توجه قرار مى‌دهد و به عنوان دانشمندى كه در كار خود از تجربه فراوان برخوردار است، آن‌ها را مورد تفسير و شرح و اظهار قرار مى‌دهد و به تحريف‌ها و تغييراتى كه ناسخان در نقل كتابت مرتكب شده و گاه باعث تحريف حقايق مى‌شوند و واقعيت‌ها را خدشه‌دار مى‌سازند، اشاره مى‌كند.
كاملا روشن است كه شفاءالغرام حاصل مطالعات وسيع مؤلف بوده و خواننده اين كتاب با مجموعه ارزشمندى از منابع و مراجع قديمى رو به رو مى‌شود كه نویسنده كتاب براى گردآورى كتاب خود، همه آن‌ها را به دقت مورد مطالعه قرار داده و در سطر به سطر كتاب خود، به آن‌ها اشاره كرده و از ده‌ها كتاب خطى نام برده است و بسيارى از آن‌ها را با اعتماد به حافظان و محدثان مورد استفاده قرار داده است و برخى را نيز به شيوه مؤلفان كتب رجالى جرح و تعديل نموده است.
او تنها به نقل روايت پيشينيان و ايجاد ارتباط و هماهگى ميان آن روايات بسنده نمى‌كندو اطلاعات و داده‌هاى فراوانى از وقايع معاصر خود را نيز به ويژه درباره اخبار كارگزاران مكه و مناسبت‌ها و مراسم حج در اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجرى بدان‌ها مى‌افزايد و در اين راستا گاه به نوشته‌هاى خصوصى برخى عالمان اشاره مى‌كند كه به عنوان يادداشت خوادث برجسته‌اى كه در مكه معظمه اتفاق افتاده است، در اختيارش قرار گرفته و از آن‌ها نقل كرده است و بدين ترتيب منبع نادرى را به منابع تاريخى مى‌افزايد.
وضعيت كتاب
در ابتدای جلد اول سه صفحه از نسخ خطی مورد استفاده محقق آمده است.
فهرست محتویات هر دو جلد در انتهای جلد دوم قید شده است. فهارس فنی که شامل فهرست اعلام، اماکن، مصادر تحقیق می‌شود به همراه فهرست محتویات هر دو جلد در انتهای جلد ذکر شده است.
منابع مقاله
- متن و مقدمه كتاب
- پايگاه مجلات تخصصى نور: مجله آينه پژوهش