شرح نظم مرتقى الوصول إلى علم الأصول للإمام إبن عاصم الغرناطي المالکي
| شرح نظم مرتقى الوصول إلى علم الأصول للإمام إبن عاصم الغرناطي المالکي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محسی، فخرالدین بن زبیر (نويسنده)
ابن عاصم اندلسی، محمد بن محمد (نويسنده) سلمان، مشهور حسن (مقدمه‌نويس) |
| عنوان‌های دیگر | مرتقى الوصول إلى علم الأصول. شرح |
| ناشر | الدار الأثریة |
| مکان نشر | اردن - عمان |
| سال نشر | 1428ق - 2007م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرح نظم مرتقی الوصول إلی علم الأصول، نوشته فخرالدین بن زبیر بن علی محسی شرحی است بر منظومه‌ای از ابن عاصم غرناطی مالکی (متوفای 829ق) که در علم اصول سروده شده است. ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان کتاب را بازخوانی کرده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است.
این اثر، شرحی جامع و پُرفایده، با نگارشی ساده و روان است که خلاصه‌‌ها و چکیده‌های اندیشه محققان علم اصول بر مبنای مذهب مالکی در آن فراهم آمده است. خود ابن عاصم غرناطی، شاگرد ابواسحاق شاطبی (متوفای 790ق) است و «مرتقی» عبارت از منظومه‌ای مختصر از برخی مسائل کتاب موافقات است. این کتاب بهتر از کتاب «نيل المنی» است؛ چراکه، از بسیاری از مسائل کلامی برکنار بوده و عبارت‌های آن روان‌تر و آسان‌تر است. متن منظومه با شماره‌گذاری محسی در بخش نخست کتاب آورده شده و 849 بیت را در بر دارد[۱].
محسی انگیزه‌هایش را در شرح این کتاب برشمرده است؛ او مدعی است که اندیشمندان اصولی با همه اهمیت و شهرتی که ناظم این ابیات دارد، توجه ویژه‌ای به او نداشته‌اند و مطالب ابن عاصم را کسی جز «علامه ولاتی شنقیطی» تحقیق و شرح نکرده است. آن نیز، شرح کوتاهی است که به توضیح نیازمند است؛ دیگر اینکه، منظومه‌های مذهب مالکی در علم اصول شهره نیستند و این منظومه مناسب‌ترینِ آنها در علم اصول است؛ چراکه، مسائل این دانش را فراگیرانه پوشش داده، عبارت‌های ساده‌ای را به‌کار گرفته، از ترتیب نیکویی برخوردار بوده و از پریشانی مطالب علم اصول پرهیز نموده است[۲].
کتاب متشکل است از:
- مقدمه: مشتمل بر اهمیت موضوع، سبب گزینش آن، نقشه و نمای کلی بحث، روش و شیوه بحث، دشواری‌هایی که شارح با آنها روبه‌رو شده است و سپاسگزاری و قدردانی.
- قسم اول (قسم «دراسه»): محسی، در این بخش، ناظم را می‌شناساند، از خود نظم گفتگو می‌کند و تصویری از نسخه‌های خطی را آورده و در آخر، خود نظم تصحیح‌شده را ارائه می‌دهد. او متن را از دو نسخه «شیخ محمد سماعی» و «شیخ ولاتی» برگرفته است. او از شرح خطی به قلم «محمد فال بن بابه شنقیطی» نیز نام می‌برد، که چاپ نگردیده است[۳]. محسی نظر به اهمیتی که شرح ولاتی بر این منظومه داشته است، از مقام علمی و آثار او تجلیل کرده و در کنار امتیازهای شرح ولاتی، کاستی‌های آن را نیز برشمرده است[۴].
- قسم دوم (قسم شرح): شارح، این بخش را با نگاشتن مقدمه‌ای مشتمل بر مقدمه ابن عاصم آغاز کرده، سپس مقدمه‌ای بر علم اصول نگاشته، آنگاه مطالب عرضه‌شده در منظومه را در ضمن هشت باب با فصول و مباحث متعدد شرح داده و در آخر خاتمه مباحث را ذکر کرده است[۵].
روش پژوهش در این اثر
کارهایی که محسی در این اثر انجام داده، عبارتند از گزینش و تصحیح نص و شماره‌بندی ابیات؛ ساختار بخشیدن به متن با گنجاندن آن در باب‌ها، فصل‌ها، مباحث و مسائل؛ مختصر‌نویسی در بیان آنچه از مسئله‌ها به دست می‌آید؛ مشخص نمودن محل نزاع؛ درج دیدگاه‌های گوناگون، اختلاف دریافت‌ها و بگومگوهای علمی؛ ارائه قول برگزیده با بیان ثمره تضارب آراء در مسائل.
محسی متن دقیق کلام اصولیان را با دقتی که عبارت‌هایشان دارد، نیاورده است؛ چراکه لازمه‌اش شرح سخن آنان بوده است. البته، او نشانی سخنانشان را با جستجو در منابع و کتاب‌های آنان درج کرده است. او مباحث غیر اصولی مانند بحث‌های عقلی و لغوی را طرح نکرده و از شاخه‌ای به شاخه دیگر نپریده است. وی در این اثر، فقط به منابع مذهب مالکی بسنده نکرده است، بلکه در شرح خود میان مذهب‌های اصولیان تضارب آرایی نیز انجام داده است.
محسی تلاش کرده تا آنچه را به موضوع ربط دارد، در متن بیاورد و آنچه به اسناد، تخریج، شرح حال کسان و برخی تعلیقه‌ها مربوط است، در پاورقی بگنجاند تا خوانش متن بر خواننده آسان شده و میان متن و حاشیه سردرگم نگردد. او نشانی آیه‌های قرآنی را درج کرده، احادیث را تخریج نموده و داوری‌های اهل حدیث را بر آنها آورده است و چنانچه سخنی در این‌باره در صحیحین یا یکی از آن دو آمده باشد، فقط به نشانی آنها در آن دو کتاب بسنده نموده است. او شرح کوتاهی از اعلام را به هنگام ورودشان در بحث ارائه داده است؛ البته صحابه و سران مذهب‌های چهارگانه اهل سنت را به دلیل شهرتشان و برای پرهیز از حجیم شدن کتاب نیاورده است. او در پایان، فهرست‌هایی از آیه‌ها، حدیث‌ها، کسان، اصطلاح‌ها و واژه‌های ناآشنا، مصدرها و مرجع‌ها و موضوع‌ها را آورده است[۶].
محسی از دشواری کار بر روی کتاب سخن گفته است؛ ابن عاصم چون در منظومه‌اش موضوع‌ها را دسته‌بندی نکرده و مطالب، کمی درهم شده‌اند، کار گنجاندن ابیات در باب‌ها، فصل‌ها و مبحث‌ها دشوار بوده است. این سختی کار را نبودن شرحی که واژه‌های ابیات را تحلیل لفظی کند و کمی منظومه‌هایی از نویسندگان مالکی‌مذهب که به فهم این منظومه یاری برساند، بیشتر نموده است[۷].
پانویس
منابع مقاله
تقدیم، مقدمه شارح و متن کتاب.