شرح اسفار

‏شرح اسفار
پدیدآوران	مصباح یزدی، محمدتقی (شارح) سبحاني، محمدتقي (مصحح) صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الاسفار الاربعه. برگزيده. شرح حکمت متعاليه في المسائل الربوبيه. برگزيده. شرح شرح اسفار شرح الاسفار الاربعه
ناشر	مؤسسه آموزشي و پژوهشی امام خمینی(ره)، مرکز انتشارات
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1380ش, مجلد2: 1383ش, مجلد8: 1375ش, مجلد10: 1380ش,
موضوع	صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، ??? - ????ق. الحکمه المتعاليه في الاسفار الاربعه - نقد و تفسير فلسفه اسلامى - متون قدیمی تا قرن 14 نفس
زبان	فارسی
تعداد جلد	8
کد کنگره	‏‏BBR‎‏ ‎‏1083‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏ش‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، اسفار (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شرح اسفار، از جمله شروح فارسی «الأسفار الأربعة»، بزرگ‎ترین و مهم‎ترین کتاب فیلسوف بزرگ صدرالمتألهین شیرازی و حاوی نظام فلسفی او، مشهور به حکمت متعالیه است. این شرح درس‎های آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی است که از نوار پیاده شده و تحقیق و تصحیح شده است. در این مجموعه جزء اول و دوم از جلد اول اسفار با نگارش و تحقیق محمدتقی سبحانی و تصحیح محتوایی عبدالرسول عبودیت و کتاب نفس (جزء اول از جلد هشتم) با تحقیق و نگارش محمد سعیدی‌مهر منتشر شده است.

عبودیت در پیشگفتار کتاب ابتدا به بیان موقعیت فلسفه پیش از صدرالمتألهین و سپس به توضیح حکمت متعالیه و نقش آن در فلسفه پرداخته است. سپس درباره کتاب اسفار و در آخر درباره شرح حاضر سخن گفته است. به اعتقاد وی: این شرح، «در یک کلام، شرحی است پخته، دقیق، بدون تطویل و در مواردی همراه با نقد»‎.

او نیاز به شرح در استفاده از اسفار ملاصدرا را این‌گونه توضیح می‌دهد: «صدرالمتألهین در اسفار، بلکه در اکثر آثارش، نثری روان و خالی از اغلاق و پیچیدگی دارد. او معمولاً مطالبی را در قالب عباراتی ساده بیان می‌کند و این امر موجب می‌شود که در بسیاری از موارد متعلم به‌غلط خود را از استاد و شرح بی‌نیاز ببیند؛ درحالی‌که فهم عمیق مقصود او بی‌تردید هم به استاد نیازمند است و هم به تسلطی نسبی بر فلسفه پیش از صدرالمتألهین و هم به بازخوانی اسفار و هم به مراجعه به سایر کتاب‌های وی»‎.

شارح در مبانی‎ و دعاوی ملاصدرا راجع به حرکت جوهری نفس، اشکالات و ابهاماتی یافته است؛ از‎ جمله آنکه در حرکت‎ واحد‎ یک وجود سیّال در هیچ مقطعی نمی‌توان مرزی مشخّص کرد؛ حال آنکه در حرکت جوهری نفس، ملاصدرا خود چنین اظهار می‌دارد که نفس در یک مرحله در مرز میان مادیت‎ و تجرّد قرار دارد. این دقیقاً به معنی مرزبندی میان دو مرحله است که وحدت حرکت را منتفی می‌سازد؛ زیرا در حرکت واحد وجود، مرز مشخص بی‌معنی است. بنابراین، حدوث نفس در‎ یک‎ مقطع مشخص و پیوند یافتن آن با مادّه، نشانه آن است که در ماده مزبور سنخ کمال جدیدی حادث شده، نه آنکه همان مادّه در مراتب تکاملی خود به این مرتبه‎ از‎ کمال دست یافته باشد‎.

طبق تقریر شارح، خطوط کلی نظر ملاصدرا در باب حقیقت نفس و آغاز و انجام آن به‌صورت زیر است: «نفوس ناطقه‎ پیش‎ از ظهور در عالم طبیعت به وصف بساطت و وحدت در عالم عقول و متحد با مبدأ مجرد فاعلی خود موجودند و طرف‎داران قدم نفس در میان حکیمان پیشین چیزی بیش از‎ این‎ معنی‎ در نظر نداشته‌اند. پس از‎ حصول‎ استعداد‎ تامّ در ابدان، نفوس جزئیه به‌مثابه صور جسمانی و طبعی از مبادی عالیه افاضه گردیده، در عالم طبیعت موجودی جسمانی است‎ و یا‎ به‎ دیگر سخن حدوثی جسمانی دارد، لیکن برخلاف سایر‎ جسمانیّات‎ نشئت وجودی‌اش منحصر به عالم طبیعت نیست، بلکه از طریق تصرّف در بدن به‌تدریج استکمال وجود می‌آید و بر اساس‎ حرکت‎ جوهر‎ و اشتدادین خود به مرحله تجرد برزخی می‌رسد. پاره‌ای از نفوس‎ به تجرّد برزخی اکتفا نمی‌کنند و پس از طیّ ‎مراتب کمالی نشئه مثالی به نشئه عقلی وارد می‌شوند و در‎ اینجاست‎ که‎ نفوس متکثّر جزئی با عقل فعّال متّحد می‌گردند و تبدّل وجودی می‌یابند‎ و نحوه‎ وجودی آنها تجرّدی و عقلی می‌شود». آنگاه شارح اظهار نظر می‌کند که‎ ابهام‎ها‎ و شبهه‌های‎ متعددی در باب آرای صدرالمتألهین در باب نفس به ذهن می‌رسد‎ که‎ ظاهراً‎ کتاب اسفار از حلّ و رفع آن قاصر است‎.

فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن ذکر شده است. تعلیقات فارسی به قلم محقق اثر و تعلیقات عربی بر متن اسفار، که به‌صورت پانوشت طبع شده‌اند، از شارح است‎.

محمد سعیدی‌مهر در مقدمه بر جلد هشتم، برخی از ویژگی‌های کتاب را این‌گونه مطرح می‌کند:

1. از تدریس بخشی از مطالب کتاب اسفار که پیکره اصلی آن از طبیعیات قدیم وام گرفته شده و امروزه با پیشرفت علوم تجربی نوین نارسایی آن به اثبات رسیده، خودداری شده است. بدیهی است که این کار علاوه بر جلوگیری از اتلاف وقت خوانندگان، مانع برهم‌ریختگی ذهن و تشویش خاطر آنان می‌شود (برای مثال در جلد حاضر، باب‌های سوم و چهارم از سفر چهارم مورد بحث قرار نگرفته است).
2. گاه دیده می‌شود که در متون فلسفی، برخی آیات یا روایات بر مسائل فلسفی تطبیق می‌گردد، بدون آنکه این تطبیق با ظهور آیه یا حدیث سازگار باشد. در مجموعه حاضر از انجام چنین تطبیقات ظنی پرهیز شده است.
3. در این مجموعه پاره‌ای از مسائل اساسی که در میان مباحث علم النفس نقش کلیدی دارند، مورد نقادی قرار گرفته است که عملاً به فعال شدن ذهن خوانندگان مدد می‌رساند.
4. سعی شده که مطالب شرح، در عین انسجام درونی و سیر منطقی حتی‌المقدور، با عبارات کتاب و سیر آن مطابقت داشته باشد؛ تا آنجا که حتی مثال‎های مذکور در متن به‌نوعی در ضمن شرح گنجانده شده است.
5. ازآنجاکه بخش قابل توجهی از مباحث نفس اسفار ربط وثیقی با سخنان شیخ در شفا و عبارات فخر رازی در «المباحث المشرقية» دارد، سعی شده که در پانوشت‎‎ها سیر بحث در دو کتاب یادشده دنبال شود و در برخی موارد نیز به اختلافات پیش‎آمده در نقل عبارات و مطالب، اشاره شده است. افزون بر این، برخی از دیگر مآخذ صدرا نیز، به‌حسب مورد، در پانوشت‎ها گوشزد شده است‎.

منابع مقاله

1. پیشگفتار و متن کتاب.
2. ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا، «نکته‌گیری‌های مهم بر ملاصدرا»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: معارف، فروردین - ‎تیر 1382، شماره 58، صفحه 85 تا 96.