سیر و سلوک؛ یقظه (بیدارى)

سير و سلوك؛ يقظه (بيدارى)، اثر استاد مظاهرى از مراجع معاصر است كه به زبان فارسى پيرامون مرحله يقظه، به‌عنوان اولين مرحله از سير و سلوك ذكر شده است.

‏سیر و سلوک
پدیدآوران	مظاهری، حسین (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	سیر و سلوک؛ منزل اول یقظه (بیداری) یقظه (بیداری)
ناشر	مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (علیهاالسلام)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1389 ش
چاپ	2
شابک	‎978-964-2985-17-3
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، سیر و سلوک (ابهام‌زدایی) را ببینید.

كتاب حاضر، دفتر اوّل از دفاترِ حاوى شرح منازل هفت‌گانه است و مباحث آن كه به شرح «منزل يقظه» اختصاص دارد، در طول سال‌هاى مختلف توسط آيت‌الله‌ مظاهرى، در شب‌هاى جمعه و در مسجد حكيم اصفهان بيان گرديده و پس از تنظيم، تحقيق و ويرايش و سپس بازبينى نهايى معظم‌له، به‌صورت حاضر درآمده است.

ساختار

كتاب، در دو فصل كلى ارائه شده است.

فصل اول كتاب، با عنوان «درآمدى بر منازل سير و سلوك»، به بيان ضرورت و نتايج سلوك الى الله مى‌پردازد و با ذكر نام منازل هفت‌گانه سير به‌سوى خداوند، خطّ مشى كلّى مجموع «سير و سلوك» را تبيين مى‌نمايد.

فصل دوم كتاب، با عنوان «بيدارى»، دربرگيرند شش بخش اصلى جذبه، توجه، غفلت، تفكّر، تذكّر و مراقبت است كه در حقيقت اجزاى اصلى منزل يقظه مى‌باشند.

اهل سير و سلوك و جوانان تكامل‌طلب، مى‌توانند با مطالعه و عمل به اين كتاب به مقام يقظه نائل آيند و به درجات والاى عرفانى دست يابند و افراد ديگر نيز مى‌توانند با برداشت اخلاقى از اين كتاب، به قدر توان خود در مسير سلوك الى الله قرار گيرند.

گزارش محتوا

در فصل اول كه درآمدى است بر منازل سير و سلوك، هفت منزل، براى سلوك ذكر مى‌كند، البته تعداد منازل سير و سلوك در ديدگاه اهل عرفان مختلف است: برخى براى سلوك الى الله، يك، دو يا هفت منزل؛ برخى سى و يك منزل يا هفتاد منزل و گروهى ديگر صد منزل را ذكر كرده‌اند و حتى برخى قائل به وجود هزار منزل در سير و سلوك مى‌باشند، ولى همان طور كه در فصل اوّل كتاب مشخص گرديده است، آيت‌الله‌ مظاهرى در ساختار كلّى سير و سلوك، قائل به سه سير كلّى مى‌باشند كه سير اوّل آن با عنوان «سير من الخلق الى الحق»، داراى هفت منزل با عناوين «يقظه»، «توبه»، «تقوا»، «تخليه»، «تحليه»، «تجليه» و «لقاء» است كه بسيارى از منازل عرفانى كه در سخنان عارفان به شكل و تعداد مختلف بيان گرديده است، در درون اين هفت منزل مى‌گنجد.

بنا بر نظر معظّم‌له، منزل لقاء، آخرين منزل سير و سلوك نيست، بلكه حركت نامتناهى سالك از منزل هفتم آغاز مى‌گردد و در دو سير بعدى تا ابد ادامه مى‌يابد.

بخش ديگرى از فصل اوّل كتاب به بيان نكات اساسى در سير و سلوك اختصاص يافته كه از جمله آن نكات مى‌توان به لزوم تقيّد به ظواهر شرع در سير و سلوك و پرهيز از استاد خصوصى براى سالك مبتدى، اشاره نمود.

در ديدگاه سلوكى حضرت آيت‌الله‌ مظاهرى - كه برگرفته از مكتب عرفانى اصيل و بالنده امام خمينى(ره) و علامه طباطبائى(ره) است - سير و سلوك با پاى‌بندى به قواعد شريعت مقدسه و تقيّد به رعايت تكاليف شرعى آغاز مى‌شود و با همين تقيّد ادامه مى‌يابد و سالك در هيچ مرتبه‌اى، از التزام به احكام شرعى بى‌نياز نمى‌شود. در اين ديدگاه، تقيّد به ظواهر شرع به‌عنوان برترين استادِ اخلاق، قلمداد مى‌شود و در واقع فقه آل محمد(ص)، زيربناى سلوك الى الله شمرده شده و سالك براى پيمودن درجات قرب الهى، با اقتدا به عارفان راه‌يافته و عالمان ربّانى، در قدم نخست به احكام فقهى اهتمام ورزيده و اين اهتمام را تا پايان راه استمرار مى‌بخشد.

در فصل اول، طى 12 عنوان به مباحثى پيرامون حركت به‌سوى خدا، شوق و يارى خداوند همواركننده مسير، ارزش وجودى انسان، منازل سير و سلوك، ضرورت و نتايج سير و سلوك و غيره مى‌پردازد.

ايشان درباره منازل سير و سلوك، از سه سير كلى اسم مى‌برند كه عبارتند از: اوّل: «سير من الخلق الى الحق»؛ بريدن از ماسوى‌الله براى پيوند به خداوند؛

دوم: «سير من الحق فى الحق»؛ ادامه و استمرار پيوند با خداى سبحان و سعى در تحكيم آن پيوند تا نيل به مقام آدميّت؛

سوم: «سير من الحق الى الخلق»؛ بازگشت به ميان خلق و اجتماع، به‌منظور هدايت مردم، پس از كامل شدن و رسيدن به مقام عبوديّت.

ايشان، بهره‌مندى از استاد را در سير و سولك لازم دانسته، مى‌افزايند كه هيچ ترديدى در اين نيست كه وجود استاد در هر علم و فن و در هر حركت و برنامه‌اى ضرورى است؛ به‌ويژه در سير و سلوك كه دربردارنده ظرايف و دقايق فراوان است و عدم تعادل در آن، اگر به قدر مويى به افراط و تفريط بينجامد، سبب‌ساز گمراهى خواهد شد. راز اين سخن، در آن نهفته كه علاوه بر آنكه بهره‌گيرى از اخلاق به‌عنوان يك علم، به استاد و رهنمودها و سفارش‌هاى كلّى و جزئى او نيازمند است. نفوذ استاد در جان مشتاقان، از امور غير قابل انكار است، زيرا شاگرد، خود را در برابر استاد، ضعيف و خُرد مى‌بيند و او را عظيم و نيرومند درمى‌يابد و از همين روى، ناخودآگاه از او اثر مى‌پذيرد. معنويت استاد، موجب تأثير در رفتار و گفتار مى‌گردد و حتّى استاد در حركات و نوع سخن گفتن شاگرد، اثر مى‌گذارد و افزون بر اين، قلب شاگرد از استاد تأثير مى‌پذيرد.

همچنين ايشان از غرور كاذبى كه از اعمال نيك و عبادات حاصل مى‌شود، پرهيز داده‌اند و حديثى از امام صادق(ع) آورده‌اند كه مى‌فرمايد: «دو نفر وارد مسجد شدند: يكى، فاسق و يكى، صدّيق، امّا وقتى از مسجد بيرون آمدند آن شخص فاسق، متّقى و صدّيق شده بود و آن شخص متّقى و صدّيق، فاسق». امام صادق(ع) در مورد علّت اين امر مى‌فرمايند: «وقتى آن فاسق وارد مسجد شد، شرمنده از گناه بود و از گناهش در خود مى‌پيچيد. همان حالت قصور و تقصير، همان حالت خجالت‌زدگى، او را صدّيق كرد، امّا آن متّقى و صدّيق به اعمالش مى‌باليد و اين غرور كاذب و شيطانى، او را فاسق كرد»

فصل دوم كه در «بيدارى» است، دربرگيرنده شش بخش اصلى مى‌باشد. طبق نظر معظّم‌له، سالك بايد زمينه دريافت كشش الهى را در وجود خود فراهم كند و مقارن با توفيق و جذبه‌اى كه نصيب او مى‌گردد، با همّت خود قدم در راه نهد و با خروج از ورطه غفلت، به مقام توجه و بيدارى برسد. تفكّر، تذكّر و مراقبت نيز موجب دوام توجه در سالك مى‌شود و بيدارى را در وجود وى نهادينه مى‌سازد.

ايشان در ابتداى اين فصل نكاتى را درباره جذبه ذكر مى‌كنند و خاطرنشان مى‌نمايند كه نكته اساسى در سير و سلوك اين است كه سالك بايد عزم را جزم كند و قدم در راه گذارد و در راه، توقّف نكند. در اين صورت، حتّى اگر موفّق به طى همه مراحل هفت‌گانه سير و سلوك هم نشود، باز به سعادت دنيا و آخرت دست خواهد يافت. يكى از نتايج اين حركت، لذّت بردن از عبادت است. انسان به جايى مى‌رسد كه خواندن نماز شب براى او بهترين و بالاترين لذّت را دارد، حتّى بالاتر از لذّت متنعّم بودن در بهشت، ولى بايد دانست كه براى قدم گذاشتن در اين راه و رسيدن به مقام لقاء، قبل از هر چيز لازم است خداوند تبارك و تعالى يك نوع جذبه و كشش در انسان ايجاد كند تا او توفيق طى كردن مسير را پيدا كند.

وى عواملى را جهت به وجود آمدن جذبه ذكر مى‌كند؛ به‌عنوان مثال، عواملى نظير دعا، توسّل، خدمت به خلق خدا براى رضاى خدا، صبر در مصيبت، سربلندى در امتحان الهى، شكر الطاف جليه و خفيه خداوند و عبادت حقيقى و مداوم، مى‌تواند زمينه‌ساز ايجاد جذبه در وجود سالك باشد. گاهى نيز جذبه‌ها در عمق جان سالك به‌طور ناخودآگاه موجود است؛ نظير محبّت حرّ بن يزيد رياحى به اهل‌بيت(ع). گاهى نيز گفتار يا كردارى كه از نظر سالك خيلى كوچك و كم‌اهميّت است، مى‌تواند موجب جذب توفيق الهى شود، مانند به دست آوردن يك دل، حتّى دل يك حيوان و يا آهى براى مظلوم كشيدن.

بعد از به وجود آمدن جذبه و كشش از طرف خداوند، وظيفه سالك سنگين‌تر مى‌شود و بايد در جهت حفظ جذبه بكوشد. كسى كه لايق دريافت جذبات الهى و كسب توفيق از سوى حضرت حق مى‌شود، بايد مراقب باشد آن توفيق و جذبه را از دست ندهد.

ايشان مى‌افزايند كه اوّلين منزل در سير و سلوك الى الله، «يقظه» يا «بيدارى» و اوّلين قدم در منزل بيدارى، توجّه است. درباره متعلق توجه، به اينكه همه جا محضر خدا است و سالك در خلوت و جلوت، در محضر ربوبى قرار دارد، آگاهى مى‌دهند. در ادامه اين مباحث، به دوام توجه، غفلت، تفكر، تذكر، مراقبت و قانون مراقبه مى‌پردازند و در اين باره مى‌فرمايند كه: مراقبه در فارسى به معنى «ژرف‌نگرى»، «درون‌پويى» يا «خودپژوهى» است و اصطلاحاً براى مواظبت از نفس به كار گرفته مى‌شود.

در علم اخلاق، قانونى به نام قانون مراقبه وجود دارد كه در همه مراتب و منازل سير و سلوك نقشى برجسته را ايفا مى‌نمايد. اين قانون، در «اخلاق» و «اخلاقيّات»، كاربرد ويژه دارد و علماى وارسته علم اخلاق، هم در تعليم «صفات اخلاقى» و هم در آموزش «اعمال اخلاقى» بر ضرورت عمل به آن پافشارى مى‌كنند. در منزل يقظه نيز سالك براى رسيدن به مقام يقظه بايد علاوه بر اينكه دائماً در حال توجّه و بيدارى است، به قانون مراقبه عمل نمايد و حالت مراقبه را در خود حفظ و تقويت نمايد.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب كتاب، در ابتداى آن ذكر شده است.

پاورقى‌هاى كتاب، بيشتر مربوط به ذكر اسانيد مطالب كتاب است و گاهى به توضيح برخى مطالب مى‌پردازد.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.

وابسته‌ها

سیر و سلوک؛ مقدمه: سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت

سير و سلوك، منزل دوم: توبه