سفرنامه منظوم حج

‏سفرنامه منظوم حج
پدیدآوران	شهربانو بيگم (نویسنده) جعفریان، رسول (گردآورنده)
ناشر	سازمان جغرافیایی نيروهای مسلح
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش ,
شابک	‎978-964-8408-91-1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، سفرنامه (ابهام‌‌زدایی) را ببینید.

برای دیگر کاربردها، حج (ابهام‌زدایی) را ببینید.

سفرنامه منظوم حج، نوشته شهربانو بيگم (معروف به بانوی اصفهانی)، کتابی است با موضوع تاریخی و زیارتی، که در یک جلد به نگارش درآمده است. قالب طرح محتوای این نوشتار به سبک شعری است که نگارنده به روشی شیرین و جذاب سفر حج خود و تمام ماجراها، اماکن، مناسک و مراسم این سفر معنوی را قدم‌به‌قدم به نمایش گذاشته است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق، آقای رسول جعفریان و یک منظومه ۱۲۰۰ بیتی است.

گزارش محتوا

منظومه پیش رو مشتمل بر یک‎هزارودویست بیت شعر و موضوع آن، گزارش کامل یک سفر زمینی - ‎آسمانی است. هدف از این سفر انجام فریضه حج، زیارت خانه خدا و حرم نبوی(ص)، آن‌هم پس از پیمودن راهی طولانی و پشت سر نهادن دشواری‌های فراوان طی هفت ماه به دست آمده است. این اثر از جهاتی بسیار باارزش است:

1. این منظومه یک سفرنامه حج در دوره صفوی، میان سال‎های 1100-1134 است؛ سفری روحانی و معنوی که روح این منظومه را شکل داده است.
2. منظومه حاضر اثری از یک زن فرهیخته است. دانایان آگاهند که آثاری از این دست که تراوش فکری ذهن و قلم زنان مسلمان ایرانی باشد، در ادبیات ما اندک باقی مانده است. بنابراین در دسترس بودن یک متن کامل از آن دوره در میان ادبیات زنانه ما بسیار باارزش خواهد بود.
3. سفرنامه حاضر، طبق معمول سفرنامه‌ها، یک اثر جغرافیایی است؛ زیرا نویسنده بخش مهمی از گزارش خود را به شرح و وصف توقفگاه‌های خود از شهر و روستا اختصاص داده و با نیم‌نگاهی به هریک، به شرح برخی از ویژگی‌های آن پرداخته است و در همین راستا در هر مرحله از سفر، نقشه‌ای فراهم شده و همراه آن چاپ شده است.
4. این اثر یک متن ادبی منظوم است و در تاریخ ادبیات فارسی، آن‌هم با توجه به موضوع و محتوای آن، اثری بکر و بدیع و بسا منحصربه‎فرد است و اشعار سروده‌شده آن بسیار روان، آرام و بدون اغلاق و درشتی و زمختی است؛ آن‌گونه که عموم فارسی‌دانان به‌آسانی می‌توانند از پوسته الفاظ عبور کرده، محتوای آن را در آغوش گیرند. این روانی به‌هیچ‎وجه سطح اشعار را پایین نیاورده و وزانت و سنگینی آنها درهرحال حفظ شده است. تنها گاه به دلیل یاد از نام شهرها، مشکل سلاست دارد که با توجه به ضرورت یاد از نام شهرها چنین امری به‌راحتی قابل پذیرش است.
5. یک نکته مهم، صداقت و و خلوصی است که در این اشعار موج می‌زند. حس و عشق پاک نویسنده به راهی که می‌رود و مقصدی که دارد، چنان جدی و از سر خلوص است که خواننده را به‌طور کامل به‌سوی خود جذب می‌کند؛ به دیگر سخن، هیچ‎گونه تصنعی در اشعار نبوده و نوعی روح عرفانی در آن دمیده شده و دل خواننده را به دل سراینده پیوند می‌دهد.
6. سراینده، خود به‌طور کامل تحث تأثیر این سفر معنوی و روحانی بوده و احساس خود را در حد توان در اشعارش بازتاب داده است. او بارها یادآور می‌شود که در حال حرکت به‌سوی خانه حق است. بنابراین سفرش یک سفر عرفانی و معنوی است و می‌داند و آگاه است که باید در این سفر همه دشواری‌ها را تحمل کند. درست زمانی که به مدینه و سپس به مکه می‌رسد، گویی به تمام آرزو‎های خود دست یافته است. وی در لحظه‌لحظه حضورش در حرمین شریفین، آنی از بازگو کردن احساسات پاک خود خودداری نکرده و سفره دلش را در برابر درگاه خدا و رسول باز می‌کند. زمانی که در برابر کعبه قرار می‌گیرد، با تمام وجود به وصف آنچه بر وی گذشته پرداخته است، که این بخش یکی از زیباترین بخش‌های این مثنوی است. نکته دیگر وصف آثاری است که که به چشم خویش دیده است. وی در ابتدا به مدینه مشرف گشته و به‌جز وصف حرم نبوی، به وصف بقیع می‌نشیند و به‌طور دقیق آنچه را در آنجا دیده، بیان می‌کند. نگارنده محترم وقتی به شام می‌رسد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شود؛ زیرا به یاد اسیران کربلا می‌افتد و اینکه آنان را از همین دروازه، وارد شام کردند. بااین‌همه، حس او در این سفر بیش از هر چیز یک حس عرفانی است.

سراینده در بخش مهمی از اشعار خویش به پرسش‌هایی از قبیل اینکه، یک کاروان حج در دوره صفوی برای رسیدن به مقصد چه اقداماتی انجام می‌داد؟ کدام مسیر برای طی طریق انتخاب می‌شد؟ چه مشکلاتی بر سر راهش بود؟ در هر منزل چه مقدار برای توقف منتظر می‌ماند؟ و... پاسخ داده است. او درباره مسیری که از اصفهان تا اردوباد و از آنجا به سمت حلب و دمشق و سپس مدینه و مکه طی کرده، با دقت اطلاعاتی را در اختیار گذاشته است. این اطلاعات را می‌توان در نقشه‌های ضمیمه کتاب که در لابه‌لای صفحات درج شده است، ملاحظه کرد. وی درباره غالب شهر‎ها آگاهی‌هایی به دست می‌دهد. گاه از آب و هوا و باد، گاه از میوه و محصولات، گاه از پرندگان و چشمه‌ها و سبزه‌زار‎ها یاد می‌کند، که لطافت طبع او را از این قبیل اشعار به‌راحتی می‌توان شناخت. او تعمد دارد تا اسامی هر شهر و روستایی را که از آن عبور می‌کند، به دست دهد. این کار بسا در ایران آسان باشد، اما همین رویه را در عثمانی و جزیرةالعرب ادامه می‌دهد. وی درباره کاروان حج ایرانیان و اینکه این کاروان تحث نظارت «عجم آقاسی» بوده تفصیلاتی را آورده است. این فرد در انتهای کاروان می‌مانده و مراقب بوده است تا آسیبی به زائران نرسد. کاروان یادشده در مسیر عبور عثمانی، گرفتار دشواری‌هایی می‌شود.

بانوی اصفهانی در سفر خود به‌سوی بیت‌الله از شهرهای بسیاری گذر کرده، لکن به دلیل علاقه‌مندی بسیار به موطن خود، همواره از اصفهان یاد کرده است. زمانی که به حلب می‌رسد، این شهر را در آبادانی شبیه اصفهان می‌بیند و به همین دلیل، به یاد اصفهان اشکش جاری می‌شود. وی در مدینه منوره نیز عشق و علاقه خویش را به اهل‎‌بیت(ع) نشان داده و از این که می‌بیند در آستان امامان(ع)، بوریا پهن است، سخت آشفته‌خاطر می‌گردد. وی در همان جا از نسیم می‌خواهد تا شاه ایران را از این وضع آگاه کند و از او بخواهد تا فرش‌های عالی برای این آستان ارسال کند.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب فهرست محتویات آن ذکر شده است. در پاورقی‌ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب درج گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

سفرنامه منظوم حج (هزار و دویست بیت)