سرگشته در بلوچستان: سفرنامۀ یک سیاح، جغرافی‌دان و افسر بریتانیایی در 1876 میلادی
| سرگشته در بلوچستان: سفرنامۀ یک سیاح، جغرافی‌دان و افسر بریتانیایی در 1876 میلادی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مک‌گرگور، چارلز متکالف (نویسنده)
شهرنازدار، محسن (مقدمه‌نویس) اسماعیل‌پور قوچانی، ایرج (مترجم) |
| ناشر | مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 9ـ13ـ7464ـ622ـ978 |
| موضوع | بلوچستان - سیروسیا‌حت |
| کد کنگره | DS ۳۷۷/م۷س۴ |
سرگشته در بلوچستان: سفرنامۀ یک سیاح، جغرافی‌دان و افسر بریتانیایی در 1876 میلادی تألیف ژنرال سر چارلز متکالف مک‌گرگور، ترجمه ایرج اسماعیل‌پور قوچانی، با مقدمه و حواشی محسن شهرنازدار؛ این کتاب دربرگیرندۀ مشاهدات ژنرال مک‌گرگور، افسر عالی‌رتبۀ ارتش بریتانیا در هند، در دهه‌های پایانی سدۀ نوزدهم در بلوچستان و تشریح سیاست‌های حکومت استعماری بریتانیا در منطقه است. این کتاب نخستین بار در سال 1882 انتشار یافته و پس از نزدیک به 140 سال به فارسی برگردانده شده است.
ساختار
کتاب از یازده فصل تشکیل شده است.
گزارش کتاب
مطالعات پسااستعماری که به سلطۀ فرهنگی و رسانه‌ای استعمار توجه نشان می‌دهد، از منظر پژوهش‌های تاریخی، به آثار و تبعات فرهنگی سلطه می‌پردازد و مهم‌ترین منابع خود را در متون باقی‌مانده از این دوران به دست می‌آورد. سفرنامه‌های اروپاییان به مستعمرات از جمله مهم‌ترین این متون و اسناد است. با این وجود امروزه آثاری از این دست اسناد باارزش فرهنگ‌شناختی و مطالعات تاریخی سرزمین‌های یادشده است. گزارش مستشاران استعمار از سفر به سرزمین‌های پیرامون مستعمرات برای بررسی فرصت‌های توسعۀ قلمرو و نیز مطالعات نظامی و سیاسی برای صیانت از منافع موجود، امروزه از جمله اسناد مهم تاریخی و انسان‌شناختی این سرزمین‌ها محسوب می‌شود.
بدین ترتیب سفرنامه‌های تاریخی اروپاییان به بلوچستان، همچون سفرنامۀ کاپیتان گرانت، ارنست فلویر، سایکس، اسکراین و.... حاوی اطلاعاتی قابل توجه دربارۀ تاریخ، جغرافیا و فرهنگ مردمان بلوچ است. این کتاب دربرگیرندۀ مشاهدات ژنرال مک‌گرگور، افسر عالی‌رتبۀ ارتش بریتانیا در هند، در دهه‌های پایانی سدۀ نوزدهم در بلوچستان و تشریح سیاست‌های حکومت استعماری بریتانیا در منطقه است. این کتاب نخستین بار در سال 1882 انتشار یافته و پس از نزدیک به 140 سال به فارسی برگردانده شده است. این سفرنامه گرچه به حوزۀ جغرافیای بلوچستان پاکستان اختصاص دارد، اما در زمان نگارش آن کشوری به نام پاکستان وجود نداشت و اندک‌زمانی از قرارداد گلدسمید گذشته بود و هنوز خطوط مرزی کوهک تا ملک‌سیاه‌کوه معین نشده بود. از طرفی هم‌زمانی این سفرنامه با شرح سفر ارنست فلوبر در حوزۀ جغرافیایی بلوچستان ایران، از این دو متن مکملی برای ترسیم جغرافیای فرهنگی و تاریخی ایران دوران از بلوچستان می‌سازد که حائز اهمیت است.
سر چارلز متکالف مک‌گرگور (1840 ـ 1887) سیاح، جغرافی‌دان و افسر ارتش هند انگلیس خود زادۀ هندوستان بود. پدر و پدربزرگ او نیز هر دو در ارتش بریتانیا در بنگال خدمت کرده بودند. او در زمان شورش هند در سال 1857 وارد ارتش شد و مدارج ترقی را به‌سرعت طی کرد و افزون بر هند در چین، بوتان و حبشه زیر پرچم بریتانیا خدمت می‌کرد. در جنگ دوم افغانستان فرماندهی تیپی در نبرد قندهار به او سپرده شد و پس از این جنگ، آموزش جمع‌آوری اطلاعات برای نیروهای ارتش هند شرقی را بر عهده گرفت و در سال 1870 مؤسسه‌ای را برای گسترش علوم و خدمات دفاعی تأسیس کرد.
نویسندۀ این کتاب، سر چارلز متکالف مک‌گرگور را یکی از پیشگامان مطالعۀ علمی سیاست دفاعی راج بریتانیا می‌دانند. به‌ویژه بعد از بحران آسیای میانه در اوایل دهۀ 1860، او این مأموریت مهم را بر عهده گرفت تا توان دفاعی بریتانیا در برابر تجاوز قدرت خارجی به منافع مستعمرات در شبه‌قاره را مورد بررسی قرار دهد. مطالعات او همچنین اهمیت هندوستان را به عنوان مهم‌ترین پایگاه خارجی بریتانیا در بیرون از مرزهای خود بیش از پیش به نمایش گذاشت.
وفاداری مک‌گرگور به آرمان و منافع ملی بریتانیا که در جای‌جای نوشته‌های او برجای‌مانده، همچنان که آشکارا تصویری مشمئزکننده از اندیشۀ داروینسم اجتماعی اروپایی در قرن نوزدهم را به نمایش می‌گذارد، از دلایل عمیق‌تر موفقیت بریتانیا در سلطه و توسعۀ مستعمراتش پرده برمی‌دارد. دلایلی که نشان می‌دهند بریتانیا در سلطه‌ای چنان چشمگیر بیش از توان نظامی بر سرمایه‌های انسانی و اندیشۀ ملی نزد مستشاران خود تکیه داشته است.
این کتاب شرح سفر اوست که از لندن در بیست‌وسوم سپتامبر 1876 آغاز می‌شود و تا پایان مارس 1877 ادامه می‌یابد. همچنین یادداشت‌های او در پیوست کتاب با عنوان «ملاحظاتی پیرامون سرحدات بلوچستان» از اهمیت بسزایی برخوردار است. به‌ویژه آنکه یک دهه پیش از تشکیل کمیسیون دوم مرزی دربارۀ تحدید حدود کوهک تا ملک‌سیاه‌کوه، او در این یادداشت‌ها صراحتاً مرزهای آینده‌ای را ترسیم می‌کند که در سیاست مرزی بریتانیا طراحی شده و بعدها به اجرا درآمده است. با این حال گرچه مک‌گرگور با پیش‌داوری به این سفر رفته، اما اطلاعات قابل‌توجهی از ویژگی‌های فرهنگی مردمان بلوچستان آن دوران به دست داده که از نگاه یک ناظر بیرونی دربارۀ اوضاع اجتماعی و فرهنگی بلوچستان آن زمان می‌تواند حائز اهمیت باشد.
سفرنامۀ او با نثری بدیع و طنز و طنازی‌های خاص ادبیات بریتانیایی قرن نوزدهم از اسناد و گزارش‌های نظامی فراتر رفته و ارزش ادبی و روایی یافته است. به‌طوری که جرج کرزن سیاستمداران معروف بریتانیایی و نویسندۀ کتاب معروف «ایران و قضیۀ ایران» نثر مک‌گرگور را ستوده و در جای‌جای کتاب خود از او نقل‌هایی کرده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات