زيج بهادرخانی
| زيج بهادرخانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جونپوری، غلام حسین (نويسنده) |
| ناشر | [بی نا] |
| مکان نشر | [بی جا] - [بی جا] |
| سال نشر | 1885م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | زیج |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
زیج بهادرخانی، تألیف غلامحسین جونپوری (1205-1279ق) ستاره‌شناس و فارسی‌نویس اهل شبه قاره است. از این کتاب با نام‌های زیج بهادری و زیج طغیانی هم یاد شده و یکی از مهم‌ترین زیج‌های فارسی بشمار می‌رود.
زیج، مجموعه کتاب‌هایی مشتمل بر جدول‌های عددی، روش‌های نجومی محاسباتی، توابع هیئت و داده‌های متعدد ریاضی و مباحثی در احکام نجوم است[۱].
جونپوری تألیف این کتاب را پس از جامع بهادرخانی در سال 1254ق به پایان رسانده است. به نوشته جونپوری هدف از تألیف آن استفاده از ابزارهای جدید فرنگی است، برای رفع اختلافی که بر اثر گذشت سالیان بین موقعیت‌های نجومی اجرام آسمانی با مطالب زیج محمدشاهی (تألیف جی‌سینگ) پیش آمده است. او هفت فضیلت برای زیج بهادرخانی برشمرده است، از جمله داشتن بخشی برای توضیح معادلات محاسباتی لازم برای استخراج تقویم‌ها، توضیح درباره اصطلاحات پیچیده قابل طرح در تقویم‌ها، طرح گاه‌شماری‌های اروپایی و بنگاله (هندی) در کنار گاه‌شماری‌های اسلامی، طرح جدول‌های تتهه/ تیتهی و نِکشترا (از اصطلاحات نجوم هندی، به‌ترتیب به معنای روز قمری و طول مدت یک منزل از منازل ماه) و طرح جدول‌های مطالع بروج تا عرض 33 66، برخلاف دیگر زیج‌ها که این جدول‌ها را فقط تا عرض 50، که «منتهای اقلیم» می‌دانستند، طرح می‌کردند[۲].
زیج بهادرخانی شامل مقدمه و هفت مقاله است که هر مقاله به باب‌هایی تقسیم شده و کتاب جمعاً دارای 75 باب است. مقاله چهارم، با عنوان «در معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و استخراج کسوف و خسوف و رؤیت اَهِلّه...»، طولانی‌ترین مقاله است. جدول‌های متعددی، از جمله جدول‌های جِیب و ظِلّ و مِیل، به‌صورت خاتمه‌ای به مقاله سوم افزوده شده‌اند. یکی از ویژگی‌های زیج بهادرخانی، توضیح و بررسی گاه‌شماری‌های متعدد (پانزده‌تا) و روش‌های تبدیل آنها به یکدیگر و روزهای مهم هریک از آنها است (مقاله دوم). تاکنون، توضیح زیج بهادرخانی در مورد این گاه‌شماری‌ها، به‌ویژه گاه‌شماری‌های هندی، جامع‌ترین توضیح بشمار می‌رود. از جمله منابع جونپوری، علاوه بر زیج محمدشاهی، زیج اُلُغ‌بیگ و روضة المنجمينِ شه‌مردان ابی‌الخیر رازی بوده است. در نگاه اول، زیج بهادرخانی شرح زیج محمدشاهی به نظر می‌آید، ولی در واقع این کتاب بازنویسی یا تحریری از زیج محمدشاهی است، به‌‌خصوص از این حیث که جونپوری در این کتاب بسیاری از مطالب زیج محمدشاهی را شرح داده یا حتی درستی آنها را بر اساس رصدهای خود، امتحان کرده است. زیج بهادرخانی اثر جالب توجهی در سنّت زیج‌نویسی بشمار می‌آید که در آن عناصری از نجوم اروپایی با سبک رساله‌های نجومی دوره اسلامی آمیخته شده است. با استفاده از نرم‌افزار ابداعی بنو وان دالن، معلوم شده است که مشخصه‌های حرکت متوسط سیارات در این کتاب با مشخصه‌های مطرح‌شده در زیج محمدشاهی انطباق دارد[۳].
پانویس
منابع مقاله
- قاسملو، فرید، «زیج (واژگان، تاریخچه و کلیات)»، دانشنامه جهان اسلام.
- رضاءالله انصاری، محمد؛ قاسملو، فرید، مقاله جونپوری غلامحسین، درج در «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1386.