زندگی فرهنگی - سیاسی شلمغانی از استقامت تا انحراف
| زندگی فرهنگی - سیاسی شلمغانی از استقامت تا انحراف | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ذاکری، محمدتقی (نویسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی |
| مکان نشر | قم |
| سال نشر | ۱۳۹۷ش |
| شابک | 2-438-195-600-978 |
| موضوع | شلمغانی، محمدبن علی، -۳۲۲ق.,مهدویت - مدعیان,غیبت صغری محمد بن حسن(عج)، امام دوازدهم، ۲۵۵ق -,عقا‌ید -- تاریخ شیعه - فرقه‌ها,شیعه - فرقه‌ها |
| کد کنگره | BP۲۲۴/۶/ذ۲ز۹ |
زندگی فرهنگی - سیاسی شلمغانی از استقامت تا انحراف تألیف محمدتقی ذاکری؛ شلمغانی از غالیان شیعه و از مدعیان نیابت امام دوازدهم(عج) در عصر غیبت صغری بود. وی به سبب تألیفات و ارتباط با حسین بن روح، سومین نائب خاص امام عصر(عج)، مورد توجه قرار گرفت. وی از جایگاه اجتماعی خوبی برخوردار بود و در بین صاحب منصبان حکومتی، مریدان و حامیان وفاداری داشت. برخورداری از این امتیازها، شلمغانی جاه طلب را به فکر ریاست بر شیعیان انداخت؛ از این رو با طرح ریزی‌های هوشمندانه و زیرکانه برای نیل به این هدف تلاش می‌کرد و همین مسئله سبب انحراف و خروج او از طریق حق گشت.
ساختار
کتاب از شش فصل تشکیل شده است. فصل اول: کلیات و مفاهیم
فصل دوم: اوضاع سیاسی و علمی شیعه در عصر غیبت صغری
فصل سوم: شلمغانی در منابع
فصل چهارم: جایگاه علمی شلمغانی
فصل پنجم: جایگاه سیاسی - اجتماعی شلمغانی
فصل ششم: گرایش فکری شلمغانی
گزارش کتاب
عصر غیبت صغری برای امامیه دوران پرچالشی بود. نخستین تجربه‌های غیبت امام در حالی که حتی ولادت آن حضرت برای عموم شیعه، مشخص نبود، شیعیان امامی را در سرگردانی فروبرد که از آن به حیرت تعبیر می‌شود. در چنین اوضاعی وکلای امام عسکری(ع) که در زمان غیبت وکالت امام دوازدهم(عج) را برعهده داشتند، وظیفه خطیری بر عهده گرفتند. در این دوران وکلاء توسط چهارتن که به ترتیب سرپرستی دیگر وکلاء را برعهده داشتند رهبری می‌شدند. با این حال آنچه اوضاع را دشوارتر می ساخت، ظهور مدعیانی بود که به بهره برداری از جایگاه علمی یا اجتماعی خود ادعاهای داشتن منصبی از جانب امام دوازدهم علیه‌السلام را داشتند. شلمغانی یکی از شخصیت‌های علمی است که در ابتدای امر ارتباطی نزدیک با حسین بن روح (سومین سرپرست وکلا در غیب صغری) داشت اما این ارتباط نزدیک بعد از مدتی به تیرگی گرایید و روابط آنان به رد و انکار یکدیگر انجامید. این امور سبب گردید علی رغم رویکرد منفی مؤلفان شیعی و غیرشیعی به شلمغانی در طول قرن‌های متمادی، در عصر حاضر برخی پژوهش‌ها حالات دیگر را مطرح ساخته و شلمغانی را قربانی توطئه‌های شخصیتی چون حسین بن روح وطرفدارانش جلوه دهند. با توجه به این امور بود که لزوم پژوهش مستقل در مورد شلمغانی و شناخت جنبه‌های مختلف علمی، فکری، اجتماعی و سیاسی وی احساس شد تا شلمغانی را آن چنان که بوده بازشناسی کند.
به این ترتیب پژوهش پیش رو در شش فصل تدوین گردید که مطالب متنوعی را در خود جای داده است. در این اثر علاوه بر مباحث مقدماتی و بسترشناسی که لازمه‌ی تحقیق بود، چند مسئله عمده مورد بررسی و پژوهش قرار گرفت؛ از جمله داده‌های منابع در مورد شلمغلانی. در این خصوص اختلاف گزارش‌های منابع متنوع از جهت تخصص و انگیزه در زمان‌های متمادی قابل توجه بود.
رهیافت به تمایل فکری شلمغانی به طیف خاصی از محدثان و راویان قبل از خود و تأثیرپذیری او از برخی از مشایخ خویش مسئله‌ی مهم دیگری بود که به آن پرداخته شد. با توجه به اینکه هیچ یک از منابع به مشایخ شلمغانی اشاره نکرده‌اند، شناسایی افراد و شخصیت‌های مورد علاقه‌ی وی تنها از طریق بررسی روایات پراکنده‌ای که از او در منابع مختلف باقی مانده و قابل شناسایی است، امکان پذیر بود. اما برای شناخت وجهه‌ی علمی شلمغانی آثار و تألیفات وی و محتوای آن‌ها و میزان اهمیتی که نزد مؤلفان شیعه داشته و اینکه در حال حاض چه میزان از آن‌ها دسترس پذیر است، بررسی گردید. مسئله با اهمیت دیگر در شناسایی شلمغانی، بررسی جایگاه سیاسی - اجتماعی وی بود. او از جایگاه اجتماعی خاصی میان شیعیان خصوصا قبیله بنی بسطام برخودار بود؛ همچنان که ارتباط هایی با شخصیت‌های سیاسی مختلف و افراد صاحب نفوذ داشت. در مقابل حسین بن روح، هم از جایگاه اجتماعی والایی نزد شیعیان برخوردار بود و هم تا میزانی ارتباط هایی با شخصیت‌های سیاسی داشت. مطالعه در این زمینه نشان از آن داشت که شلمغانی از روابط خود با شخصیت‌های سیاسی برای از میان برداشتن حسین بن روح استفاده کرده است؛ همچنان که حسین بن روح و شخصیت‌های نزدیک وی به این نوع اقدامات در مقابل شلمغانی دست زده‌اند.
یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث در مورد شلمغانی بحث از گرایش فکری اوست. در منابع متعدد از انحراف‌های عقیدتی و حتی اخلاقی شلمغانی سخن به میان آمده است. در این اثر با دیدگاهی منتقدانه به گزارش‌های موجود در این زمینه پرداخته شده و احتمال‌هایی درباره‌ی نادرستی برخی از این موارد داده است. در نهایت این کتاب بازگشتی به مسئله‌ی اصلی تحقیق یعنی عوامل مؤثر در فراز و فرود شلمغانی از استقامت تا انحراف داشته و نتیجه‌ی نهایی تحقیق را ارائه داده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران