قزوینی، زکریا بن محمد

نام	قزوینی، زکریا بن محمد
نام‎های دیگر	زک‍ري‍ا ال‍ق‍زوي‍ن‍ي زک‍ري‍اي‌ ق‍زوي‍ن‍ي ق‍زوي‍ن‍ي‌، اب‍و ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ زک‍ري‍ا ق‍زوي‍ن‍ي‌، ج‍م‍ال‌ال‍دي‍ن‌ زک‍ري‍ا ق‍زوي‍ن‍ي‌، ع‍م‍ادال‍دي‍ن‌ زک‍ري‍ا ب‍ن‌ م‍ح‍مد
نام پدر	محمد
متولد	600ق
محل تولد	قزوین
رحلت	682ق
اساتید	اثیرالدین ابهری ابن عربی
برخی آثار	آثار البلاد و اخبار العباد (ترجمه) عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات (قزویني)
کد مؤلف	AUTHORCODE01026AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، قزوینی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

زکریا بن محمد بن محمود انصاری کمونی (یا کوفی) قزوینی (600-682ق)، عالم، ادیب، قاضی، فقیه، محدث، مورخ، جغرافی‌دان، گیاه‌شناس و جانورشناس بزرگ ایرانی.

القاب و خاندان

کنیه او ابویحیی یا ابوعبدالله است و لقب او را جمال‌الدین و گاهی عمادالدین نیز گفته‌اند. به روایتی یکی از اجداد او به نام شیخ ابوالقاسم که عرب بوده و نسبش‌ به‌ انس بن مالک انصاری خادم رسول‌الله می‌رسیده، در قزوین ساکن و ایرانی شده است. خود او نیز به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید که ابوالقاسم بن هبةالله کمونی‌، عالمی‌ خداپرست و پرهیزگار از اولاد انس بن مالک است و به پنج واسطه جد اوست. اساس این ارتباط و شاید بیشتر به این جهت که قزوینی قسمت عمده عمر خود را ساکن‌ مناطق‌ عرب‌زبان بوده و کتاب‌هایش را به عربی تصنیف کرده است، محافل عربی و بعضی شرق‌شناسان او را عرب شمرده‌اند؛ درحالی‌که از سبک نوشته‌های قزوینی معلوم است که عربی، ‌زبان مادری‌ او‌ نبوده‌ است؛ بنابراین، با توجه به‌ اقامت‌ جد‌ وی در قزوین و ازدواج با یک ایرانی و با عنایت به اینکه او خود بعد از چند نسل که همگی مقیم قزوین‌ بوده‌اند‌، در‌ همان شهر متولد شده و پرورش یافته و زبان مادری‌اش فارسی‌ بوده‌ است، طبق هر مقیاس و معیاری می‌توان و بلکه باید او را ایرانی شمرد.

سفرها و اساتید

او در جوانی به دمشق کوچ کرد و در‌ آنجا‌ چند گاهی به تحصیل علوم و آداب اشتغال داشت و از جمله‌ نزد اثیرالدین ابهری، حکیم بزرگ ایرانی تلمّذ نمود و حدود سال 630ق، در همین شهر با حکیم‌ شهیر‌ صوفی‌ محی‌الدین معروف به ابن عربی ملاقات کرد. ابن طاووس، سید‌ غیاث‌الدین عبدالکریم بن احمد بن طاووس، مجلس او را درک نموده است و قزوینی با نویسنده‌ و ادیب‌ بزرگ‌، ضیاءالدین بن اثیر (متوفی به سال 637ق)، برادر مورخ معروف‌، که‌ در‌ آن ‌وقت مقیم موصل بوده، روابطی داشته است. سپس رهسپار عراق عرب شد و ضمن‌ سفرهایش‌ با‌ بسیاری از کیهان‌شناسان و جغرافی‌دانان ‌وقت محشور گشت.

مشاغل و مناصب

او مدتی به‌ فرمان مستعصم‌ب‍الله آخرین‌ خلیفه‌ عباسی با منصب قضای حله (650ق) و واسط (652ق) مشغول کار بود و در مدرسه‌ شراییه‌ واسط‌ نیز تدریس می‌کرد. پس بی‌شک قزوینی فقه آموخته بود؛ زیرا در عراق عهده‌دار قضاوت‌ شده‌ است. معلوم نیست که آیا پس از تسلط هلاکو بر بغداد در این منصب‌ ماند‌ یا‌ آن را رها کرد، ولی مسلم است که مطالعات علمی خود را ادامه داد و وقتی‌ شهر‌ بغداد در سال 656ق، به دست مغولان افتاد و بساط خلافت عباسیان برچیده شد، قزوینی از اجتماع کناره گرفت و تمام وقت خود را صرف‌ مطالعات‌ علمی‌ کرد.

عطاملک جوینی سیاست‌مدار و مورخ ایرانی و صاحب تاریخ جهان‌گشا که از‌ سال‌ 661ق، از طرف هلاکو و اباقا به حکومت بغداد و عراق منصوب شد و تا آخر عمر (682‌ق) در این سمت باقی ماند، قزوینی را تحت حمایت خود گرفت و به‌ همین‌ علت است که قزوینی آثار خود را به عطاملک‌ پیشکش کرده است.

ویژگی‌های زکریای قزوینی

زکریای قزوینی، مردی‌ خوش‌خط و آشنا به شعر و تاریخ و جغرافیا و معانی و الفاظ و علوم طبیعی بود. وی‌ را‌ از جهت وسعت اطلاعات و فقدان فکر‌ علمی با پلینی مقایسه‌ کرده‌ و او را پلینی قرون ‌وسطی‌ خوانده‌اند‌. او با بسیاری از جهان‌گردان، مراوده داشته و آثار آنها را خوانده یا از‌ مشاهدات‌ ایشان بهره برده است.

محققین‌ عموماً‌ معتقدند‌ که زکریای قزوینی‌ به‌ علت دانش بسیار و هوش‌ سرشار‌ و کار فراوان توانسته است تمامی اطلاعات موجود عصر خود را جمع‌آوری و به روشی متین‌ و سودمند‌ دسته‌بندی و تألیف کند و دانش کیهان‌شناسی و جغرافی‌ را‌ در سطحی‌ بالا‌ و به‌صورتی علمی بازگو نماید‌ و درعین‌حال چنان ساده و روشن بنویسد که به‌جای فضل‌فروشی و اثبات دانشوری خود، سبب‌ استفاده‌ عمومی شده باشد. غربی‌ها او را‌ گاهی‌ به‌ هرودوت‌ یونانی‌ و بلیناس رومی مانند کرده‌اند و او را در سرجمع، بزرگ‌ترین کیهان‌شناس‌ عالم‌ اسلامی‌ می‌دانند و در نجوم و جغرافیا و زمین‌شناسی و معدن‌شناسی و نبات‌شناسی‌ و حیوان‌شناسی‌ و نژادشناسی‌، از دانشمندان‌ ممتاز‌ و کم‌نظیر‌ می‌شمارند. کارهای قزوینی به گفته ادوارد براون «خارج از عصر خود قرار دارد» و در دوران‌های بعد از او در جهان اسلام و شبه‌قاره هند تأثیر فراوان داشته‌ و دانشمندانی را مانند شمس‌الدین دمشقی (وفات 727ق)، احمد بن حمدان حرانی (دوران شکوفایی حدود سال‌های 732ق)، حمدالله مستوفی قزوینی (وفات 750ق)، دمیری (وفات 808 ق)، ابن‌ وردی ‌(وفات 861ق) تا محمود بن سعید سفاقسی (وفات 1233ق)، تحت تأثیر قرار داده است.

وفات

وفات قزوینی تقریباً هم‌زمان‌ با‌ درگذشت عطاء الملک جوینی در پنج‌شنبه 7 محرم سال 682ق، واقع شده است‌ و او‌ در واسط درگذشت و پیکرش‌ به‌ بغداد منتقل‌ و در‌ مقبره‌ شونیزیه دفن شد^[۱].